DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Piotrowski, Kazimierz: Antyunizm Leona Chwistka: o defensywnej fazie awangardy lat trzydziestych
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.28199#0145
ANTYUNIZM LEONA CHWISTKA
143
uwarunkowaniach. Ambicją Kunstwissenschaft było wypracowanie pod-
staw dla badań prowadzonych z różnych stanowisk: przez artystów, kry-
tyków, socjologów, etnologów, psychologów, historyków czy filozofów.
Wynikał stąd postulat, aby system i metodę Kunstwissenschaft cecho-
wała niezależność wobec badań historycznych, możliwa dzięki fenome-
nologicznemu przezwyciężeniu różnicy między indukcją i dedukcją
w opisie eidetycznym. Za fenomenologicznym ugruntowaniem Kunst-
wissenschaft opowiadał się zwłaszcza Utitz (Dessoir wspominał jeszcze w
duchu Brentano o psychologii deskryptywnej). Cytując Husserla, że na-
uka nie zna pojęcia głębokiego sensu, Utitz wierzył, że sztuka w całości
jest dostępna racjonalnemu badaniu, zaś fenomenologia może stanowić
metodę, która zagwarantuje tezom nauki o sztuce ogólną ważność11. Ta-
ką sytuację w metodologii nauki o sztuce zastał Chwistek, który sfor-
mułował jej radykalną krytykę.
W dziejach polskiej myśli o sztuce pozycja Chwistka jest wyjątkowa,
ponieważ wystąpił on z koncepcją, której odmienność od zakorzenionych
w tradycji polegała na eliminacji z rozważań pojęcia istota sztuki. Celem
Chwistka był radykalny atak na wszelkie metafizyczne teorie sztuki. Nie
dążył on też do ugruntowania wiedzy o sztuce wyłącznie w psychologii,
traktując psychoestetykę jako dyscyplinę pomocniczą. Dostrzegał także
ograniczenia popularnej i nadużywanej, będącej reakcją na psychologizm
analizy formalnej. Rozróżniając za Dessoirem estetykę i naukę o sztuce,
zdecydowanie odrzucił próbę oparcia tych dyscyplin na fenomenologii.
Problematyzując w ogóle pojęcie naukowości, zakwestionował on czysto
teoretyczny status wiedzy o sztuce, wskazując, że posiada ona raczej
charakter praktyczny, czyli służebny wobec sztuki.
Pomocne dla ustalenia metodologicznego statusu teorii sztuki jest
Chwistka rozróżnienie filozofii i nauki. Nauka aspiruje do badania wy-
branych dziedzin rzeczywistości - do stwierdzania jak jest, natomiast
filozofia czyni przedmiotem swych zainteresowań nie tylko realny świat,
lecz także nasze możliwe (wewnętrznie niesprzeczne) poglądy o świecie,
rozpatrując je nie w świetle kryterium prawdy, lecz sensu. Filozofia peł-
ni więc funkcję heurystyczną, przygotowując aparaturę pojęciową wyko-
rzystywaną do konstrukcji teorii naukowych. Taki może być metodolo-
giczny stosunek filozofii sztuki do teorii sztuki. Na początku jednak
musimy od razu stwierdzić, że w dyskursie Chwistka wyraźnie jest
obecny prymat tego, co sensowne (możliwe lub niesprzeczne), nad tym,
co prawdziwe (istniejące).
Zarówno filozofia, jak i nauka, muszą być poddane ścisłym rygorom
metodologicznym. Doskonaląca się przy udziale wiedzy logiczno-mate-
11 E. Utitz, Grundlegung des allgemeinen Kunstwissenschaft, Stuttgart 1914.
143
uwarunkowaniach. Ambicją Kunstwissenschaft było wypracowanie pod-
staw dla badań prowadzonych z różnych stanowisk: przez artystów, kry-
tyków, socjologów, etnologów, psychologów, historyków czy filozofów.
Wynikał stąd postulat, aby system i metodę Kunstwissenschaft cecho-
wała niezależność wobec badań historycznych, możliwa dzięki fenome-
nologicznemu przezwyciężeniu różnicy między indukcją i dedukcją
w opisie eidetycznym. Za fenomenologicznym ugruntowaniem Kunst-
wissenschaft opowiadał się zwłaszcza Utitz (Dessoir wspominał jeszcze w
duchu Brentano o psychologii deskryptywnej). Cytując Husserla, że na-
uka nie zna pojęcia głębokiego sensu, Utitz wierzył, że sztuka w całości
jest dostępna racjonalnemu badaniu, zaś fenomenologia może stanowić
metodę, która zagwarantuje tezom nauki o sztuce ogólną ważność11. Ta-
ką sytuację w metodologii nauki o sztuce zastał Chwistek, który sfor-
mułował jej radykalną krytykę.
W dziejach polskiej myśli o sztuce pozycja Chwistka jest wyjątkowa,
ponieważ wystąpił on z koncepcją, której odmienność od zakorzenionych
w tradycji polegała na eliminacji z rozważań pojęcia istota sztuki. Celem
Chwistka był radykalny atak na wszelkie metafizyczne teorie sztuki. Nie
dążył on też do ugruntowania wiedzy o sztuce wyłącznie w psychologii,
traktując psychoestetykę jako dyscyplinę pomocniczą. Dostrzegał także
ograniczenia popularnej i nadużywanej, będącej reakcją na psychologizm
analizy formalnej. Rozróżniając za Dessoirem estetykę i naukę o sztuce,
zdecydowanie odrzucił próbę oparcia tych dyscyplin na fenomenologii.
Problematyzując w ogóle pojęcie naukowości, zakwestionował on czysto
teoretyczny status wiedzy o sztuce, wskazując, że posiada ona raczej
charakter praktyczny, czyli służebny wobec sztuki.
Pomocne dla ustalenia metodologicznego statusu teorii sztuki jest
Chwistka rozróżnienie filozofii i nauki. Nauka aspiruje do badania wy-
branych dziedzin rzeczywistości - do stwierdzania jak jest, natomiast
filozofia czyni przedmiotem swych zainteresowań nie tylko realny świat,
lecz także nasze możliwe (wewnętrznie niesprzeczne) poglądy o świecie,
rozpatrując je nie w świetle kryterium prawdy, lecz sensu. Filozofia peł-
ni więc funkcję heurystyczną, przygotowując aparaturę pojęciową wyko-
rzystywaną do konstrukcji teorii naukowych. Taki może być metodolo-
giczny stosunek filozofii sztuki do teorii sztuki. Na początku jednak
musimy od razu stwierdzić, że w dyskursie Chwistka wyraźnie jest
obecny prymat tego, co sensowne (możliwe lub niesprzeczne), nad tym,
co prawdziwe (istniejące).
Zarówno filozofia, jak i nauka, muszą być poddane ścisłym rygorom
metodologicznym. Doskonaląca się przy udziale wiedzy logiczno-mate-
11 E. Utitz, Grundlegung des allgemeinen Kunstwissenschaft, Stuttgart 1914.