Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (15.2004)

160

KAZIMIERZ PIOTROWSKI

Tak więc już Witkacy wysunął podejrzenie, że strefizm jest sublima-
cją metafizyki. Ta krytyczna uwaga wobec strefizmu może być tu rozwi-
nięta i potwierdzona. Otóż Chwistek nie był w stanie wyzbyć się całko-
wicie metafizycznych czy ontologicznych presupozycji w swej doktrynie
strefizmu. Strefizm wyrastał przecież z poszukiwania zasady formalnej
ogólniejszej od różnych systemów formalnych presuponujących wzajem-
nie sprzeczne systemy rzeczywistości. Jest paradoksem, że Chwistek,
zwalczając metafizykę, czyli błąd irracjonalnego mieszania odmiennych
kryteriów rzeczywistości, a więc dążąc do rozdzielenia tychże kryteriów,
uporczywie powraca do semantycznych dewiacji. Nie poprzestaje on bo-
wiem na aczasowym, formalistycznym, synchronicznym, pluralistycz-
nym czy relatywistycznym ujęciu rzeczywistości jako stabilnej wielości
światów czy modeli semantycznych, lecz uwzględnia problem czasu, ru-
chu, zmiany, transformacji czy genezy, a więc wyłaniania się jednej rze-
czywistości z drugiej czy tworzenia wyższych rzędów rzeczywistości na
podstawie istniejących już typów. A zatem czyż nie można powiedzieć, że
zwalczając metafizyczną dewiację, czyli intuicyjne pomieszanie różnych
rzeczywistości, ponownie to czyni, tym razem na terenie sztuki i pod
pozorną kontrolą metody konstrukcyjnej? Chwistek wprawdzie dociera
tu do źródła irracjonalizmu metafizyki, odsłania jej złowrogie konse-
kwencje społeczne (na przykład palenie czarownic spowodowane pomie-
szaniem rzeczywistości rzeczy względnie osób i rzeczywistości wyobra-
żeń), lecz radykalnie tej dewiacji wykorzenić nie jest w stanie wbrew
głoszonemu programowi formalizacji i relatywizacji pojęcia rzeczywisto-
ści. Na tym właśnie polega aporia głosu w jego dyskursie, której nie
można wyeliminować, ponieważ głos jest presuponowany przez funkcję
propozycjonalną x jest dane, na podstawie której Chwistek próbował
formalizować pojęcie rzeczywistości.
Dyskurs Chwistka, który stawia w centrum uwagi w punkcie wyj-
ścia pewne osobliwości czy anomalie doświadczenia, presuponuje pytanie
-jak możliwe jest mówienie o wzajemnie sprzecznych rzeczywistościach,
czyli jak możliwa jest konstatacja zmiany (oscylacji w terminologii
Chwistka lub podstawiania czy substytucji, a więc semantycznych de-
wiacji) polegającej na przechodzeniu głosu od jednej rzeczywistości do
drugiej czy wyłaniania się jednej rzeczywistości z drugiej lub patologicz-
nego mieszania się tych rzeczywistości? Aporia głosu nie tylko pojawia
się w pytaniu, gdzie znajduje się głos, gdy mówi jednocześnie o wielości
rzeczywistości?, co dawno już zauważyli krytycy Chwistkowej teorii, a co
artysta usiłował wyjaśnić przez teorię typów logicznych i możliwość nie-
skończonego mnożenia wyższych typów czy rzędów rzeczywistości, lecz
przede wszystkim w pytaniu - co jest dane i komu jest dane w chwili,
gdy rzeczywistość wyłania się z innej (sprzecznej względem niej) rzeczy-
wistości lub gdy głos przechodzi od jednej rzeczywistości do drugiej? Na