DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Mencfel, Michał: Sztuka i melancholia: o problemie pamięci w twórczości Anselma Kiefera
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28199#0203
SZTUKA I MELANCHOLIA. O PROBLEMIE PAMIĘCI W TWÓRCZOŚCI ANSELMA KIEFERA
201
zagłady. Pisze Mario Biro: „Czytany w kontekście historii drugiej wojny
światowej, historii do której Kiefer nieustannie powraca, obraz Eisen-
Stieg prezentuje Holocaust jako anonimową podróż ku śmierci”25. Żelaz-
ne buty, przypominające więzienne drewniaki, zdają się same, pozba-
wione właściciela, zmierzać ku zagładzie. To właśnie ten fakt, nieobec-
ność ofiary, w najbardziej dramatyczny sposób mówi o anonimowości
i nieuchronności śmierci. Buty są jakby przypięte do szyn ołowianymi
obręczami: dla tysięcy więźniów, których te buty symbolizują, nie ma
zatem ucieczki, jest tylko marsz po torach kolejowych - ku śmierci.
Istotne jest również miejsce, jakie wyznaczył Kiefer w swym obrazie od-
biorcy. Widz patrzy dokładnie na wprost torowiska, nieco z góry. Takie
ujęcie przypomina niektóre sceny z prawie dziesięciogodzinnego filmu
Shoah Claude’a Lanzmanna z 1985 roku, gdzie kamera posuwa się
wzdłuż torów kolejowych prowadzących do obozów zagłady w ten sposób,
że oglądający niejako zajmuje miejsce maszynisty pociągu wiozącego
więźniów do miejsca ich śmierci. Podobnie jest w obrazie Eisen-Steig\
patrzący nie ma wrażenia współuczestnictwa w marszu skazanych na
śmierć, zajmuje pozycję obserwatora lub wręcz - oprawcy. Kiefer celowo
unika jakiejkolwiek możliwości identyfikacji widza z ofiarą; odbiorca
mógłby ulec złudzeniu, że przemierzając drogę, którą jechali więźniowie,
czuje namiastkę tego, co mogli czuć oni. Tymczasem nikt nie jest w sta-
nie wyobrazić sobie strachu i cierpienia prowadzonych na śmierć. Jedyne
co pozostaje, to pamięć o nich.
Również w kilku pracach zatytułowanych Siegfried’s Difficult Way to
Brunhilde tory kolejowe symbolicznie prowadzą do obozów koncentra-
cyjnych. Nie ma tu więziennych drewniaków, pojawiają się natomiast
płomienie, odwołanie tyleż do historii Zygfryda i Brunhildy (w Wagne-
rowskiej wersji sagi Zygfryd przemierza morze ognia, by dotrzeć do
swej wybranki), co ognia krematoryjnych pieców. Czarno-białe fotografie
z przedstawieniem torów kolejowych ujęte są swego rodzaju nieregular-
ną, ołowianą ramą. Efekt jest taki, jakby w wygniecionej ołowianej bla-
sze wyrwać otwór i przez niego patrzeć na torowisko. Tutaj ołów nie jest
stosowany ze względu na jego magiczne konotacje; wydaje się, że w
przypadku prac z serii Siegfried’s Difficult Way to Brunhilde Kiefer,
uważny obserwator (a w pewnym sensie, poprzez swoje dzieła, uczestnik)
toczonych w Niemczech sporów dotyczących miejsca Trzeciej Rzeszy w
historii tego kraju oraz w pamięci jego mieszkańców, odnosi się do inne-
go źródła. Czasy ołowiane - tak określano okres rządów Adenauera
w Republice Federalnej Niemiec, okres zbiorowej niepamięci. Najpełniej
25 M. Biro, Anselm Kiefer and Philosophy of Martin Heidegger, Cambridge 1998,
s. 89.
201
zagłady. Pisze Mario Biro: „Czytany w kontekście historii drugiej wojny
światowej, historii do której Kiefer nieustannie powraca, obraz Eisen-
Stieg prezentuje Holocaust jako anonimową podróż ku śmierci”25. Żelaz-
ne buty, przypominające więzienne drewniaki, zdają się same, pozba-
wione właściciela, zmierzać ku zagładzie. To właśnie ten fakt, nieobec-
ność ofiary, w najbardziej dramatyczny sposób mówi o anonimowości
i nieuchronności śmierci. Buty są jakby przypięte do szyn ołowianymi
obręczami: dla tysięcy więźniów, których te buty symbolizują, nie ma
zatem ucieczki, jest tylko marsz po torach kolejowych - ku śmierci.
Istotne jest również miejsce, jakie wyznaczył Kiefer w swym obrazie od-
biorcy. Widz patrzy dokładnie na wprost torowiska, nieco z góry. Takie
ujęcie przypomina niektóre sceny z prawie dziesięciogodzinnego filmu
Shoah Claude’a Lanzmanna z 1985 roku, gdzie kamera posuwa się
wzdłuż torów kolejowych prowadzących do obozów zagłady w ten sposób,
że oglądający niejako zajmuje miejsce maszynisty pociągu wiozącego
więźniów do miejsca ich śmierci. Podobnie jest w obrazie Eisen-Steig\
patrzący nie ma wrażenia współuczestnictwa w marszu skazanych na
śmierć, zajmuje pozycję obserwatora lub wręcz - oprawcy. Kiefer celowo
unika jakiejkolwiek możliwości identyfikacji widza z ofiarą; odbiorca
mógłby ulec złudzeniu, że przemierzając drogę, którą jechali więźniowie,
czuje namiastkę tego, co mogli czuć oni. Tymczasem nikt nie jest w sta-
nie wyobrazić sobie strachu i cierpienia prowadzonych na śmierć. Jedyne
co pozostaje, to pamięć o nich.
Również w kilku pracach zatytułowanych Siegfried’s Difficult Way to
Brunhilde tory kolejowe symbolicznie prowadzą do obozów koncentra-
cyjnych. Nie ma tu więziennych drewniaków, pojawiają się natomiast
płomienie, odwołanie tyleż do historii Zygfryda i Brunhildy (w Wagne-
rowskiej wersji sagi Zygfryd przemierza morze ognia, by dotrzeć do
swej wybranki), co ognia krematoryjnych pieców. Czarno-białe fotografie
z przedstawieniem torów kolejowych ujęte są swego rodzaju nieregular-
ną, ołowianą ramą. Efekt jest taki, jakby w wygniecionej ołowianej bla-
sze wyrwać otwór i przez niego patrzeć na torowisko. Tutaj ołów nie jest
stosowany ze względu na jego magiczne konotacje; wydaje się, że w
przypadku prac z serii Siegfried’s Difficult Way to Brunhilde Kiefer,
uważny obserwator (a w pewnym sensie, poprzez swoje dzieła, uczestnik)
toczonych w Niemczech sporów dotyczących miejsca Trzeciej Rzeszy w
historii tego kraju oraz w pamięci jego mieszkańców, odnosi się do inne-
go źródła. Czasy ołowiane - tak określano okres rządów Adenauera
w Republice Federalnej Niemiec, okres zbiorowej niepamięci. Najpełniej
25 M. Biro, Anselm Kiefer and Philosophy of Martin Heidegger, Cambridge 1998,
s. 89.