DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Czekalski, Stanisław: Intertektstualność i malarstwo
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28197#0069
INTERTEKSTUALNOŚĆ I MALARSTWO
67
schematów narracyjnych, typów bohaterów, charakterystycznych sfor-
mułowań, wytwarza stereotypy o zatartej tekstualnej genealogii, które
właśnie dzięki temu zatarciu wydają się naturalnym obrazem samej
rzeczywistości. Podobieństwo tekstu do tekstów wcześniejszych wywołuje
efekt podobieństwa do prawdy. Intertekstualność jest więc podstawą
zrozumiałości tekstu. Tak jak de Saussure wyjaśnił reguły działania
języka, twierdząc, iż iluzja transparencji słów na ich znaczenie opiera się
na automatyzmie asocjacyjnych związków między słowami w przyswojo-
nym systemie językowym, tak Barthes wskazał analogiczną zasadę mi-
metyzmu tekstów, które wydają się w oczywisty sposób czytelne o tyle,
o ile wchodzą w asocjacyjne relacje podobieństwa z innymi znanymi teks-
tami, odwołują się do lekturowych nawyków, powielają („cytują”) utarte
formuły literackiego kodu92. Tak jak według de Saussure’a aparatura
langue zwykłym trybem pracuje na poziomie podświadomości, dopóki jej
funkcjonowania nie ujawni analiza lingwistyczna, tak też według Bar-
thes’a w „normalnej” lekturze mechanizm kojarzenia czytanego z Już
czytanym” działa bezwiednie i ta właśnie nieświadomość międzyteksto-
wych związków stanowi o skuteczności mimetycznego efektu. Analiza
mechanizmów czytelności, zaprezentowana przez Barthes’a w SI Z, wy-
dobywa na jaw ów skryty poziom intertekstualny jako pole współdziała-
nia tekstu i czytelnika, którego zdolność lektury bierze się z uprzedniego
przyswojenia innych tekstów i pisarskich konwencji.
Już w Elementach semiologii (1964) Barthes proponował widzieć al-
gorytm signifiant/signifie, określający tradycyjnie rozumiany związek
tekstu i jego znaczenia, jako relację przestrzenną, w której signifie znaj-
dowałoby się w głębi za powierzchnią signifiant93. Układ ten przypomina
strukturę iluzjonistycznego obrazu, opartą na systemie projekcji per-
spektywicznej, gdzie przedstawiona trójwymiarowa rzeczywistość, do-
mniemany model, zdaje się wyłaniać z głębi właśnie, zza płaszczyzny
malowidła. Znamienne też, że swą teorię intertekstualności, wyrastającą
z krytyki pojęcia reprezentacji literackiej, rozwinął Barthes analizując
nowelę Balzaka, której tematem jest historia powstania obrazu - Śpią-
cego Endymiona Girodeta (il. 5) (jego reprodukcja otwiera książkę
A/Z94). Opowieść ta, osnuta wokół relacji między malarskim przedsta-
wieniem a rzeczywistością, dawała doskonałe oparcie dla tezy, że repre-
zentacje łudzące swym realizmem w istocie odnoszą się nie tyle do świa-
92 Por. V. B. Leitch, Deconstructive Criticism. An Aduanced Introduction, New York
1983, s. 104.
93 R. Barthes, Elements of Semiology, trans. A. Lavers, C. Smith, New York 1994, s. 49.
94 Niestety, reprodukcji obrazu Girodeta zabrakło w polskim wydaniu książki (Wy-
dawnictwo KR, Warszawa 1999), a zamiast niej, zupełnie bez sensu, na okładce pojawił
się fragment fresku Michała Anioła z Sykstyny.
67
schematów narracyjnych, typów bohaterów, charakterystycznych sfor-
mułowań, wytwarza stereotypy o zatartej tekstualnej genealogii, które
właśnie dzięki temu zatarciu wydają się naturalnym obrazem samej
rzeczywistości. Podobieństwo tekstu do tekstów wcześniejszych wywołuje
efekt podobieństwa do prawdy. Intertekstualność jest więc podstawą
zrozumiałości tekstu. Tak jak de Saussure wyjaśnił reguły działania
języka, twierdząc, iż iluzja transparencji słów na ich znaczenie opiera się
na automatyzmie asocjacyjnych związków między słowami w przyswojo-
nym systemie językowym, tak Barthes wskazał analogiczną zasadę mi-
metyzmu tekstów, które wydają się w oczywisty sposób czytelne o tyle,
o ile wchodzą w asocjacyjne relacje podobieństwa z innymi znanymi teks-
tami, odwołują się do lekturowych nawyków, powielają („cytują”) utarte
formuły literackiego kodu92. Tak jak według de Saussure’a aparatura
langue zwykłym trybem pracuje na poziomie podświadomości, dopóki jej
funkcjonowania nie ujawni analiza lingwistyczna, tak też według Bar-
thes’a w „normalnej” lekturze mechanizm kojarzenia czytanego z Już
czytanym” działa bezwiednie i ta właśnie nieświadomość międzyteksto-
wych związków stanowi o skuteczności mimetycznego efektu. Analiza
mechanizmów czytelności, zaprezentowana przez Barthes’a w SI Z, wy-
dobywa na jaw ów skryty poziom intertekstualny jako pole współdziała-
nia tekstu i czytelnika, którego zdolność lektury bierze się z uprzedniego
przyswojenia innych tekstów i pisarskich konwencji.
Już w Elementach semiologii (1964) Barthes proponował widzieć al-
gorytm signifiant/signifie, określający tradycyjnie rozumiany związek
tekstu i jego znaczenia, jako relację przestrzenną, w której signifie znaj-
dowałoby się w głębi za powierzchnią signifiant93. Układ ten przypomina
strukturę iluzjonistycznego obrazu, opartą na systemie projekcji per-
spektywicznej, gdzie przedstawiona trójwymiarowa rzeczywistość, do-
mniemany model, zdaje się wyłaniać z głębi właśnie, zza płaszczyzny
malowidła. Znamienne też, że swą teorię intertekstualności, wyrastającą
z krytyki pojęcia reprezentacji literackiej, rozwinął Barthes analizując
nowelę Balzaka, której tematem jest historia powstania obrazu - Śpią-
cego Endymiona Girodeta (il. 5) (jego reprodukcja otwiera książkę
A/Z94). Opowieść ta, osnuta wokół relacji między malarskim przedsta-
wieniem a rzeczywistością, dawała doskonałe oparcie dla tezy, że repre-
zentacje łudzące swym realizmem w istocie odnoszą się nie tyle do świa-
92 Por. V. B. Leitch, Deconstructive Criticism. An Aduanced Introduction, New York
1983, s. 104.
93 R. Barthes, Elements of Semiology, trans. A. Lavers, C. Smith, New York 1994, s. 49.
94 Niestety, reprodukcji obrazu Girodeta zabrakło w polskim wydaniu książki (Wy-
dawnictwo KR, Warszawa 1999), a zamiast niej, zupełnie bez sensu, na okładce pojawił
się fragment fresku Michała Anioła z Sykstyny.