DOI article:
Włodarczyk, Wojciech: Rok 1989 - wokół poje̜cia modernizmu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.52521#0421
Wojciech Włodarczyk
ROK 1989 - WOKÓŁ POJĘCIA MODERNIZMU
W historii sztuki znaczenie konstrukcji kalendarzowych, wagi konkret-
nych dat, wyraźnie maleje1. Dlatego czyniąc rok 1989 punktem centralnym
moich rozważań, muszę spojrzeć na ten problem nieco szerzej. Kluczem
uczynię pojęcie modernizmu, jego przemiany znaczeniowe. Pojęcie proble-
matyzuje, termin porządkuje. Sens pojęcia wynika ze zmieniającego się na
mapie mentalnej sąsiedztwa innych słów, samo w sobie jest - jak pisze Mieke
Bal - teorią w miniaturze, wskazuje - co dowodzi Reinhardt Koselleck - na
horyzont historiozoficzny, wreszcie wiąże się ściśle z praktyką artystyczną czy
wystawienniczą samego badacza2. Niebagatelną rolę w wyborze pojęć odgry-
wa emocjonalna aura słowa.
Przemiany pojęcia modernizmu odsłaniają, moim zdaniem, istotę korekt
w polskiej sztuce współczesnej mniej więcej ostatnich kilkunastu lat XX wie-
ku i początku bieżącego stulecia, a jednocześnie potwierdzają ugruntowany
schemat, według którego nasza historia sztuki ją porządkuje. Chociaż sta-
tystycznie rzecz ujmując, pojęcie modernizmu nie było bohaterem tekstów
ostatnich dekad - była nim „awangarda", a później będzie „sztuka oporu/sztu-
ka krytyczna" - to jednak „modernizm" tłumaczy najwięcej. Zacznę od wska-
zania granic czasowych.
W roku 1976 ukazała się książka Wiesława Juszczaka Teksty o mala-
rzach. Antologia polskiej krytyki artystycznej 1890-1918, a rok później - jego
1 Takie podejście jest mi bliskie, sam kwestionowałem powszechny wśród badaczy
wybór roku 1945 jako daty granicznej w historii sztuki - Pięć lat, w: Zaraz po wojnie, red.
J. Kordjak i A. Szewczyk, Warszawa 2015, s. 32-44; czy roku 1989 - Kiedy zaczęło się „dzi-
siaj”? O źródłach sztuki polskiej lat dziewięćdziesiątych, w: Sztuka dzisiaj, red. M. Poprzęc-
ka, Warszawa 2002, s. 27-39.
2 M. Bal, Wędrujące pojęcia w naukach humanistycznych, tłum. M. Bucholc, War-
szawa 2012; R. Koselleck, Dzieje pojęć. Studia z semantyki i pragmatyki języka społecz-
no-politycznego, tłum. J. Merecki, W Kunicki, Warszawa 2009, seria Terminus, 52. Obie te
książki odbiegają znacząco od ujęć Władysława Tatarkiewicza.
ROK 1989 - WOKÓŁ POJĘCIA MODERNIZMU
W historii sztuki znaczenie konstrukcji kalendarzowych, wagi konkret-
nych dat, wyraźnie maleje1. Dlatego czyniąc rok 1989 punktem centralnym
moich rozważań, muszę spojrzeć na ten problem nieco szerzej. Kluczem
uczynię pojęcie modernizmu, jego przemiany znaczeniowe. Pojęcie proble-
matyzuje, termin porządkuje. Sens pojęcia wynika ze zmieniającego się na
mapie mentalnej sąsiedztwa innych słów, samo w sobie jest - jak pisze Mieke
Bal - teorią w miniaturze, wskazuje - co dowodzi Reinhardt Koselleck - na
horyzont historiozoficzny, wreszcie wiąże się ściśle z praktyką artystyczną czy
wystawienniczą samego badacza2. Niebagatelną rolę w wyborze pojęć odgry-
wa emocjonalna aura słowa.
Przemiany pojęcia modernizmu odsłaniają, moim zdaniem, istotę korekt
w polskiej sztuce współczesnej mniej więcej ostatnich kilkunastu lat XX wie-
ku i początku bieżącego stulecia, a jednocześnie potwierdzają ugruntowany
schemat, według którego nasza historia sztuki ją porządkuje. Chociaż sta-
tystycznie rzecz ujmując, pojęcie modernizmu nie było bohaterem tekstów
ostatnich dekad - była nim „awangarda", a później będzie „sztuka oporu/sztu-
ka krytyczna" - to jednak „modernizm" tłumaczy najwięcej. Zacznę od wska-
zania granic czasowych.
W roku 1976 ukazała się książka Wiesława Juszczaka Teksty o mala-
rzach. Antologia polskiej krytyki artystycznej 1890-1918, a rok później - jego
1 Takie podejście jest mi bliskie, sam kwestionowałem powszechny wśród badaczy
wybór roku 1945 jako daty granicznej w historii sztuki - Pięć lat, w: Zaraz po wojnie, red.
J. Kordjak i A. Szewczyk, Warszawa 2015, s. 32-44; czy roku 1989 - Kiedy zaczęło się „dzi-
siaj”? O źródłach sztuki polskiej lat dziewięćdziesiątych, w: Sztuka dzisiaj, red. M. Poprzęc-
ka, Warszawa 2002, s. 27-39.
2 M. Bal, Wędrujące pojęcia w naukach humanistycznych, tłum. M. Bucholc, War-
szawa 2012; R. Koselleck, Dzieje pojęć. Studia z semantyki i pragmatyki języka społecz-
no-politycznego, tłum. J. Merecki, W Kunicki, Warszawa 2009, seria Terminus, 52. Obie te
książki odbiegają znacząco od ujęć Władysława Tatarkiewicza.