Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (28.1966)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI


II. 2. Kępnica. Widok kościoła od
wsch. (Fot. M. Kornecki)

Pierwszą reprezentuje układ cał-
kowicie jeszcze romański, obejmu-
jący prostokątną nawę, wydzielone
jednoprzęsłowe, kwadratowe lub
zbliżone do kwadratu prezbiterium
i półkolistą apsydę; układ ten poja-
wiający się od ok. poł. XII w.
określano jako „schemat pełny”.
Nawę pierwotnie nakrywał strop,
a w prezbiterium występowało skle-
pienie krzyżowo-żebrowe, często o
podwyższonym kluczu, z żebrami
spływającymi na służki lub wspor-
niki. Apsyda była zasklepiona hemi-
sferycznie. Na zewnątrz bryła koś-
cioła posiadała charakter surowy,
pozbawiony artykulacji, co najwyżej
ściany ożywione były lizenami (w
przypadku kościoła w Kępnicy
wzmocnionymi w późniejszym okre-
sie niskimi szkarpami). Układ ten
występuje z reguły przy zabytkach
najdawniejszych z pośród omawia-
nych i znajduje liczne analogie na


U. 3. Gryzów. Widok kościoła od
wsch. (Fot. M. Kornecki)

rozległych terenach; ze względu na
łatwość rozpoznania, zabytki tego
typu objęto sferą badań nad roma-
nizmem. I tak, w publikacjach zna-
lazły się przede wszystkim kościoły
w Pakosławicach, Kępnicy i Wierz-
bięcicach, datowane na 1. poł. XIII
w. względnie ok. poł. XIII w., z za-
chowanym układem bez większych
zniekształceń. Czwartym zabytkiem
tej grupy będzie kościół w Domasz-
kowicach, przebudowany w XVII
i XVIII w. Najstarsze wzmianki
o tych kościołach pochodzą dopiero
z lat 1302—19 (wykaz świętopietrza
nuncjusza Galharda de Carceribus).
Zaliczenie ich w zasób budowli


na, będą mogły być rozstrzygnięte
przy gruntownym zbadaniu; obiekt
posiada jednak w całości zachowany
klasyczny układ przestrzenny oraz
sklepienie charakaterystyczne dla
XIII-wiecznych rozwiązań, jest za-
tem interesującym reprezentantem
omawianej grupy. Drugi kościół —
w Mańkowicach, został silnie prze-
kształcony w baroku, tak, iż jego
pierwotny układ uległ zatarciu.
Obecnie przy stosunkowo wysokiej
barokowej nawie, zachowało się
znacznie niższe, kwadratowe prezbi-
terium z wyodrębnioną apsydą. Koś-
ciół posiada wzmiankę z r. 1302.
Drugą, ogromnie liczebnie przy-
tłaczającą grupę reprezentuje okład
uboższy, pozbawiony apsydy. Są to
kościoły złożone z prostokątnej na-
wy i wyodrębnionego krótkiego,
kwadratowego lub prostokątnego
prezbiterium. Typ ten jest w swym
rozwiązaniu czysto funkcjonalny
i jeśli już nie romański, to również
jeszcze nie gotycki. Układ brył, roz-
wiązanie przestrzenne i konstruk-
cyjne oraz artykulacja pozostają
analogiczne do grupy pierwszej.
Układ ten, jak wynika z dalszych
obserwacji stanął w swej ewolucji
na granicy gotyku.
Jak się wydaj e linia rozwojowa
tego typu szła m.in. w następujących
kierunkach: — przekształcenia czło-
nu prezbiterialnego, uzyskującego
drugie przęsło, przy którym w dal-

ii. 4. Hajduki. Widok kościoła od
pd. (Fot. M. Kornecki)

romańskich nastąpiło zatem na za-
sadzie analizy układu i detali; ta
sama metoda będzie więc uzasad-
niała analogiczne konsekwencje w
stosunku do innych zabytków, po-
miniętych w dotychczasowych bada-
niach.
Na terenie powiatu nyskiego do-
chodzą do omówionej grupy dwa
dalsze nieznane obiekty, które mimo
przebudów zachowały pierwotny
układ. Niestety wątki murów obu
zabytków wobec zatynkowania nie
były dostępne. Pierwszym obiektem
jest kościół w Gryżowie, nie po-
większany, lecz w przebudowie
barokowej pozbawiony niemal cał-
kowicie detalu. Kościół ten nie po-
siada wczesnych wzmianek i może
dlatego uszedł dotąd uwagi. Istnie-
jące jeszcze obecnie wątpliwości,
czy zachowana apsyda jest pierwot-


II. 5. Jankowice Wiełkie. Widok
kościoła od wsch. (Fot. M. Kornecki)

88