DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI article:Paszenda, Jerzy: Jan Delamars - nieznany artysta małopolski na przełomie XVII i XVIII w.
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0266
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
II. 2. Kościół jezuitów w Krasnym-
stawie. Fasada. (Fot. W. Wolny)
czając najdokładniej wszystkie wy-
miary: „Excitato simul artificioso
Modulo, totam Templi structuram
intus et ab extra quam exactissime
quoad singula dimensiionum puncta
repraesentante, neque daretur post-
hac errandi facultas.” Jest to pierw-
sza napotkana w jezuickich źródłach
wiadomość o wykonaniu dokładnych
planów roboczych. W tymże roku
1698 według jego pomysłu i rysunku
(„eodem inventore ac delineatore”)
ozdobiono malowidłami kaplicę do-
mową. Z tekstu zdaje się wynikać,
że było to malowidło iluzjonistycz-
ne, przedstawiające w perspektywie
architekturę ołtarzową.
Historia kolegium zawiera ponad-
to szereg ważnych wiadomości do-
tyczących dalszej budowy kościoła,
które były dotąd nieznane lub nie-
jasno zrelacjonowane w literaturze.
Umieszczam tutaj w skrócie naj-
ważniejsze z nich.
Kamień węgielny poświęcono
uroczyście dopiero 31.VH.1698 po
całkowitym ukończeniu fundamen-
tów. Fundatorka Krystyna Potocka
zmarła 6.V.1699 gdy „zaledwie ja-
kieś ślady murów sterczały z ziemi”,
dlatego pogrzeb odbył się dopiero
9.XI.1699. Tymczasem wystawiono
mury do wysokości 17 łokci i nie
ukończony kościół nakryto dachem.
Wewnątrz położono podłogę z de-
sek i zbudowano sklepiony gro-
bowiec pod prezbiterium. 16.IV.
1707 spłonął dach kościoła i klasz-
tor wraz z kaplicą. Wiosną r. 1714
wstrzymano budowę wież na skutek
zakazu biskupa, gdyż okazało się,
że będą wyższe od wieży katedral-
nej. Tymczasem zbudowano we-
wnątrz wież drewniane konstrukcje
mające podtrzymywać przyszłe heł-
my. W lipcu tegoż roku zasklepiono
kościół, a w październiku ustawiono
wielki ołtarz, tymczasowo na środku
kościoła, ze względu na stojące jesz-
cze rusztowania niedokończonej ko-
puły. W r. 1715 po ugodzie z bisku-
pem dokończono wieże i umiesz-
czono na nich odlane z miedzi i po-
złacane posągi śś. Ignacego i Ksa-
werego. Zatem przypuszczenie, że
twórcą ich był Dawid Heel (który
przebywał w Krasnymstawie w la-
tach 1723—27., a do zakonu wstąpił
w r. 1719) okazało się błędne. W
październiku tegoż roku 1715 ukoń-
czono pierwsze tynkowanie nawy
głównej i poprzecznej. W fasadzie
osadzono marmurowy portal, który
— jak to kronikarz wyraźnie stwier-
dza — został sprowadzony z Kra-
kowa. Na tym urywają się zapiski
historyka o budowie kościoła, choć
nie była ona jeszcze zakończona,
gdyż w katalogach ks. Al. Tomicki
figuruje jako „praefectus fabricae
templi” aż do r. 1724. Dopiero w r.
1737 zanotowano pozłocenie wielkie-
go ołtarza.
W Jarosławiu ks. Delamars ura-
tował od przetopienia srebrną wan-
nę z herbem książąt Wiśniowieckich
zawierając kontrakt z podskarbiną
koronną Anną Zamojską o zamianę
tejże wanny na 6 lichtarzy srebr-
nych dla kościoła św. Jana w Ja-
rosławiu. Wanna musiała być arty-
stycznie wykonana skoro Zamojska
zobowiązuje się zapłacić za wyko-
nanie lichtarzy „compensując robotę
pominiony wanny”. Można podej-
rzewać, że Delamars sporządził tak-
że delineację tych lichtarzy. Całą
tę sprawę opisał Delamars w liście
do prowincjała z dnia 6.VI.1705,
który to list wraz z kontraktem
z dnia 31.VIH.1699 znajduje się w
Tekach Schneidra, Archiwum m.
Krakowa, oddział na Wawelu.
Z okresu pobytu ks. Delamars
w Piotrkowie i Zamościu dokumenty
jezuickie nie zawierają żadnych da-
nych o jego pracach w zakresie
sztuki. Skoro jednak pojawiła się
w literaturze (Łoza) hipoteza przy-
pisująca Janowi Hussowi autorstwo
pierwszego projektu kościoła jezu-
ickiego w Piotrkowie, na podstawie
jego podobieństwa do kościoła w
Krasnymstawie, to obecnie po
stwierdzeniu, że nie Huss lecz Dela-
mars projektował kranostawską
świątynię, temu ostatniemu przy-
pisać by należało projekt piotrkow-
ski i to z większym prawdopodo-
bieństwem. Mógł tp być nawet ten
sam projekt wykorzystany po raz
drugi z małymi tylko adaptacjami.
Na takie przypuszczenie naprowadza
zbieżność dat obu projektów, które
musiały powstać około r. 1695.
Również nie można z góry wy-
kluczyć udziału Delamarsa w akcji
budowlanej Jerzego Dzieduszyckiego,
o którym pisze Niesiecki, że „ogród
w Cudzołowcach modną strukturą
i wielkim nakładem wystawił” i za-
mierzał wybudować we Lwowie
przy kościele jezuickim kaplicę, aby
w niej złożyć przywiezione przez
siebie z Rzymu ciało św. Benedykta
męczennika. Kaplicę tę wystawiła
jego żona około r. 1738, lecz projekt
mógł być gotowy znacznie wcześniej.
W świetle źródeł ks. Jan Dela-
mars ukazuje się jako artysta o bar-
dzo szerokim wachlarzu zaintereso-
wań. Zajmuje się architekturą, wy-
strojem rzeźbiarskim, malarstwem
i złotnictwem. Jednak ogranicza się
do samego tylko projektowania.
Niema żadnej wiadomości o jakichś
jego pracach własnoręcznych, a jego
projekty realizowali inni.
Nie wiemy nic o jego wykształce-
niu w dziedzinie sztuki. Prawdo-
podobnie nie odbywał specjalnych
studiów. Na rozwój uzdolnień — po-
za domem rodzinnym — mogły wpły-
II. 3. Kościół jezuitów w Krasnym-
stawie. Widok wnętrza na prezbi-
terium. (Fot. J. Langda)
256
II. 2. Kościół jezuitów w Krasnym-
stawie. Fasada. (Fot. W. Wolny)
czając najdokładniej wszystkie wy-
miary: „Excitato simul artificioso
Modulo, totam Templi structuram
intus et ab extra quam exactissime
quoad singula dimensiionum puncta
repraesentante, neque daretur post-
hac errandi facultas.” Jest to pierw-
sza napotkana w jezuickich źródłach
wiadomość o wykonaniu dokładnych
planów roboczych. W tymże roku
1698 według jego pomysłu i rysunku
(„eodem inventore ac delineatore”)
ozdobiono malowidłami kaplicę do-
mową. Z tekstu zdaje się wynikać,
że było to malowidło iluzjonistycz-
ne, przedstawiające w perspektywie
architekturę ołtarzową.
Historia kolegium zawiera ponad-
to szereg ważnych wiadomości do-
tyczących dalszej budowy kościoła,
które były dotąd nieznane lub nie-
jasno zrelacjonowane w literaturze.
Umieszczam tutaj w skrócie naj-
ważniejsze z nich.
Kamień węgielny poświęcono
uroczyście dopiero 31.VH.1698 po
całkowitym ukończeniu fundamen-
tów. Fundatorka Krystyna Potocka
zmarła 6.V.1699 gdy „zaledwie ja-
kieś ślady murów sterczały z ziemi”,
dlatego pogrzeb odbył się dopiero
9.XI.1699. Tymczasem wystawiono
mury do wysokości 17 łokci i nie
ukończony kościół nakryto dachem.
Wewnątrz położono podłogę z de-
sek i zbudowano sklepiony gro-
bowiec pod prezbiterium. 16.IV.
1707 spłonął dach kościoła i klasz-
tor wraz z kaplicą. Wiosną r. 1714
wstrzymano budowę wież na skutek
zakazu biskupa, gdyż okazało się,
że będą wyższe od wieży katedral-
nej. Tymczasem zbudowano we-
wnątrz wież drewniane konstrukcje
mające podtrzymywać przyszłe heł-
my. W lipcu tegoż roku zasklepiono
kościół, a w październiku ustawiono
wielki ołtarz, tymczasowo na środku
kościoła, ze względu na stojące jesz-
cze rusztowania niedokończonej ko-
puły. W r. 1715 po ugodzie z bisku-
pem dokończono wieże i umiesz-
czono na nich odlane z miedzi i po-
złacane posągi śś. Ignacego i Ksa-
werego. Zatem przypuszczenie, że
twórcą ich był Dawid Heel (który
przebywał w Krasnymstawie w la-
tach 1723—27., a do zakonu wstąpił
w r. 1719) okazało się błędne. W
październiku tegoż roku 1715 ukoń-
czono pierwsze tynkowanie nawy
głównej i poprzecznej. W fasadzie
osadzono marmurowy portal, który
— jak to kronikarz wyraźnie stwier-
dza — został sprowadzony z Kra-
kowa. Na tym urywają się zapiski
historyka o budowie kościoła, choć
nie była ona jeszcze zakończona,
gdyż w katalogach ks. Al. Tomicki
figuruje jako „praefectus fabricae
templi” aż do r. 1724. Dopiero w r.
1737 zanotowano pozłocenie wielkie-
go ołtarza.
W Jarosławiu ks. Delamars ura-
tował od przetopienia srebrną wan-
nę z herbem książąt Wiśniowieckich
zawierając kontrakt z podskarbiną
koronną Anną Zamojską o zamianę
tejże wanny na 6 lichtarzy srebr-
nych dla kościoła św. Jana w Ja-
rosławiu. Wanna musiała być arty-
stycznie wykonana skoro Zamojska
zobowiązuje się zapłacić za wyko-
nanie lichtarzy „compensując robotę
pominiony wanny”. Można podej-
rzewać, że Delamars sporządził tak-
że delineację tych lichtarzy. Całą
tę sprawę opisał Delamars w liście
do prowincjała z dnia 6.VI.1705,
który to list wraz z kontraktem
z dnia 31.VIH.1699 znajduje się w
Tekach Schneidra, Archiwum m.
Krakowa, oddział na Wawelu.
Z okresu pobytu ks. Delamars
w Piotrkowie i Zamościu dokumenty
jezuickie nie zawierają żadnych da-
nych o jego pracach w zakresie
sztuki. Skoro jednak pojawiła się
w literaturze (Łoza) hipoteza przy-
pisująca Janowi Hussowi autorstwo
pierwszego projektu kościoła jezu-
ickiego w Piotrkowie, na podstawie
jego podobieństwa do kościoła w
Krasnymstawie, to obecnie po
stwierdzeniu, że nie Huss lecz Dela-
mars projektował kranostawską
świątynię, temu ostatniemu przy-
pisać by należało projekt piotrkow-
ski i to z większym prawdopodo-
bieństwem. Mógł tp być nawet ten
sam projekt wykorzystany po raz
drugi z małymi tylko adaptacjami.
Na takie przypuszczenie naprowadza
zbieżność dat obu projektów, które
musiały powstać około r. 1695.
Również nie można z góry wy-
kluczyć udziału Delamarsa w akcji
budowlanej Jerzego Dzieduszyckiego,
o którym pisze Niesiecki, że „ogród
w Cudzołowcach modną strukturą
i wielkim nakładem wystawił” i za-
mierzał wybudować we Lwowie
przy kościele jezuickim kaplicę, aby
w niej złożyć przywiezione przez
siebie z Rzymu ciało św. Benedykta
męczennika. Kaplicę tę wystawiła
jego żona około r. 1738, lecz projekt
mógł być gotowy znacznie wcześniej.
W świetle źródeł ks. Jan Dela-
mars ukazuje się jako artysta o bar-
dzo szerokim wachlarzu zaintereso-
wań. Zajmuje się architekturą, wy-
strojem rzeźbiarskim, malarstwem
i złotnictwem. Jednak ogranicza się
do samego tylko projektowania.
Niema żadnej wiadomości o jakichś
jego pracach własnoręcznych, a jego
projekty realizowali inni.
Nie wiemy nic o jego wykształce-
niu w dziedzinie sztuki. Prawdo-
podobnie nie odbywał specjalnych
studiów. Na rozwój uzdolnień — po-
za domem rodzinnym — mogły wpły-
II. 3. Kościół jezuitów w Krasnym-
stawie. Widok wnętrza na prezbi-
terium. (Fot. J. Langda)
256