Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (28.1966)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

nąć kontakty osobiste z ks. B. Wą-
sowskim oraz tegoż „Callitectonica”,
budowa kościoła poznańskiego, któ-
rej był świadkiem, wreszcie pobyt
w Kaliszu — wybitnym ośrodku
nauk matematycznych.
Z licznych dzieł Delamarsa za-
chowały się tylko dwa: kościół
w Krasnymstawie i kaplica w Wie-
liczce. Nie dają one wystarczającej
podstawy do oceny zdolności i stylu
artysty, tym bardziej że nie wiemy

czy dzieła te zostały wykonane ściś-
le według projektów i w jakim
stopniu zostały później zmienione.
Kaplica Morsztynów miała kiedyś
kopułę. Akta wizytacji z r. 1741
mówią o stiukach w kopule i o
groźnych zaciekach. Hełmy wież
w Krasnymstawie, o formach typo-
wych dla połowy XVIII wieku, są
zapewne wtórnie wystawione po r.
1730. Hełmy pierwotne i ustawione
na nich w r. 1715 figury odlane

z miedzi „ex aere conflatae” miały
przypuszczalnie inne kształty (obec-
ne figury o nieciekawych sylwetach
są obite blachą na konstrukcji
drewnianej).
Terytorialnie znana działalność
Delamarsa mieści się niemal całko-
wicie w granicach Małopolski, a
czasowo w ostatnim dziesięcioleciu
XVII wieku. Należy przypuszczać,
że na tym się nie zakończyła, lecz
o dalszej brak wiadomości.

MARIA BABICKA

KRUŻGANKI W BAROKOWYCH SANKTUARIACH PIELGRZYMKOWYCH NA WARMII

(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Lubelskiego w dniu 19.HI.1965 r.)

Barokowe sanktuaria pielgrzym-
kowe na Warmii: w Stoczku, Świę-
tej Lipce, Krośnie, Chwalęcinie, Glo-
towie i Międzylesiu powstały w
okresie kontrreformacji w miejs-
cach od dawna otaczanych czcią
religijną. Uczeni niemieccy przy-
puszczają, że niektóre z tych miejsc
były ośrodkami kultu religijnego
jeszcze u pogańskich Prusów, jak
np. Glotowo lub Krosno. Zwraca
też uwagę fakt, że krzyżacy w
obrębie swoich zamków w Prusach
posiadali wydzielone tereny z kapli-
cami albo świętymi grobami (sym-
bole Grobu Chrystusa w Jerozo-
limie), noszące nazwę „Jeruzalem”.
Służyły one prawdopodobnie celowi
religijnych pielgrzymek. Na miejs-
cach zwycięskich walk krzyżacy
wznosili również kaplice i kościoły.
Można więc przypuszczać, że i z
tych źródeł wywodzi się geneza nie-
których miejsc pielgrzymkowych
Warmii, a zwłaszcza leżącej na po-
graniczu Warmii i Prus — Świętej
Lipki, która jako centrum pielgrzy-
mek znana już była w XIV w.
Warmińskie miejsca pielgrzym-
kowe nabrały rozgłosu dopiero pod
koniec XVI w., w okresie wzmożo-
nej walki z protestantyzmem, a jesz-
cze bardziej w w. XVII,, gdy kato-
licyzm na Warmii był już w rozkwi-
cie. Rozbudzona wówczas przez pol-
skie zakony i duchowieństwo świec-
kie pobożność ludu wyraziła się,
obok innych form, w masowych
pielgrzymkach do opuszczonych i za-
pomnianych przed tym kapliczek.
Ponieważ nie nadawały się już one
do celów tak żywiołowego kultu
powstała konieczność budowy więk-
szych kaplic i kościołów, lecz na
przeszkodzie stanęły wojny szwedz-
kie. Dopiero w 2. połowie XVII


11. 1. Stoczek, sanktuarium piel-
grzymkowe. Rzut poziomy. (Wg.
A. Boettichera)

i w 1. połowie XVIII w. rozwinęła
się wielka akcja budowlana, w
oparciu o barokowe wzory sztuki
kontrreformacji. To prawda, że nie
osiągnęła ona w całości tak wy-
bitnych sformułowań jak w innych
ośrodkach ówczesnej Polski — Kra-
kowie, Lwowie czy Wilnie, niemniej
jednak stworzyła zespół pewnego
typu budowli, niekiedy prymityw-
nych w swych poszczególnych
kreacjach, lecz czasem i niezwykle
interesujących, jak np. kościół w
Świętej Lipce, który bezsprzecznie
zaliczyć można do wybitnych dzieł
architektury barokowej, nie tylko
w Polsce, ale i w Europie.

Mecenat artystyczny na Warmii
prawie wyłącznie spoczywał w rę-
kach duchowieństwa, zwłaszcza bis-
kupów Polaków, a także zakonów —
jezuitów i bernardynów.
Według A. Ulbricha główny okres
ruchu budowlanego na Warmii przy-
pada na lata 1680—1740. Do budowli
wzniesionych wcześniej należy koś-
ciół w Stoczku (pow. Lidzbark War-
miński,). Powstał on w latach
1639—41 z fundacji biskupa Mikołaja
Szyszkowskiego (1633—43), w miejs-
cu dawnej kaplicy i został oddany
pod opiekę bernardynów z poblis-
kiego Barczewa (pow. Olsztyn).
Konsekracji kościoła dokonał w r.
1700 biskup Andrzej Chryzostom
Załuski (1698—1711). Budowla, w
kształcie rotundy krytej kopułą
z latarnią, w czasie rozbudowy san-
ktuarium w latach 1708—11 otrzy-
mała od wschodu prostokątne prez-
biterium oraz obiegające ją wokół
czworoboczne krużganki z kaplicami
na narożach. Wkrótce potem w la-
tach 1715—17 biskup Teodor Potocki
(1711—1723) rozbudował klasztor.
Dalsze prace budowlane prowadzo-
ne były w późniejszych latach. Na
kompleks zabudowań sanktuarium
Steczkowskiego składają się: kościół,
otaczające go z czterech stron kruż-
ganki oraz przylegający do ich
wschodniego ramienia klasztor z wi-
rydarzem po środku. Krużganki za-
łożone na planie nieregularnego
czworoboku zamknięte są obecnie
zarówno od zewnątrz jak i od strony
dziedzińca cmentarnego, z której to
strony, w miejscu dawnych arkad
zamurowanych w r. 1741, znajdują
się w każdym przęśle półkoliste
okna. W narożach krużganków
umieszczone są cztery kwadratowe
w planie kaplice. Dwie z nich od

257