Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (28.1966)

IZABELLA GALICKA, HANNA SYGIETYŃSKA

NIEZNANY OBRAZ W KOSOWIE Z SERII FRANCISZKAŃSKIEJ EL GRECA*

Na plebanii przy kościele parafialnym w Kosowie
znajduje się obraz, który zasługuje na uwagę, ze
względu na swój zaskakujący poziom artystyczny.
Obraz ten przedstawia ekstazę św. Franciszka z Asyżu
po otrzymaniu stygmatów (il. 1).
Malowany jest olejno na płótnie o wymiarach
102 X 75 cm b Święty przedstawiony jest w pół-
postaci, ściślej zaś do kolan, zwrócony w 3/4 ku
niewidocznemu źródłu światła, znajdującemu się z le-
wej strony. Rozłożone ręce opuszczone w geście
poddania, ugięte są lekko w łokciach. Pod prawą ręką
na skale spoczywa trupia czaszka. Święty odziany
jest w habit o szerokich, sfałdowanych rękawach,
ściągnięty podwójnym sznurem z węzłami; zsunięty
z głowy kaptur otulający szyję i kark zakończony
jest półkolistym, szerokim kołnierzem.
Tajemnicze światło oblewające postać wydobywa
ją z tła, którym jest niebo ze skłębionymi chmurami.
Światło to koncentruje się na twarzy, kapturze, ręka-
wie habitu i dłoniach, odbija się od wygładzonej po-
wierzchni kości czaszki i rozjaśnia chmurne tło. Głowa
świętego ujęta z profilu ukazuje twarz młodego
człowieka o ascetycznym wyrazie: pociągłą, o wy-
ostrzonych rysach, z wystającymi kośćmi policzkowy-
mi, zapadłymi skroniami, podkreślonymi cieniem, wy-
chudzonymi policzkami, o długim i wąskim nosie
z garbkiem, wydatnymi ustami okolonymi zarostem —
Wąsami i krótką brodą. Ciemne krótkie włosy nisko
zarastają czoło. Nade wszystko jednak głęboko osa-
dzone pod lukami brwiowymi oczy skierowane ku
górze, nadają twarzy ekstatyczny wyraz całkowitego
zapamiętania się i pełnej napięcia, nieomal bolesnej
pokory.
Nalot brudu pokrywający obraz oraz zmiany jakim
uległa z czasem warstwa werniksu, pożółkłego i miejs-
cami zaślepłego, zmieniają niewątpliwie barwy, zwłasz-
cza jasnych partii obrazu. Dlatego też bez odczysz-
czenia nie sposób jest dokonać jego pełnej analizy
kolorystycznej. Jednakże nawet w tym stanie wyróż-
niają się „morskie” granatowo-zielone partie tła
obrzeżającego bezpośrednio postać i przechodzące
* Obraz został ujawniony podczas objazdu inwentary-
zacyjno-redakcyjnego w 1964 ir. przez pracowników Insty-
tutu Sztuki PAN: Izabellę GALICKĄ, Hannę SYGIETYN-
SKĄ i Witalisa WOLNEGO; opublikowany w Katalogu Za-
bytków Sztuki w Polsce, woj. warszawskie, powiat soko-
łowski, t. X, pod redakcją I. GALICKIEJ i H. SYGIETYŃ-
SKIEJ 1965 r., z. 25, s. 6, il. 22.
Na tym miejscu wyrażamy głęboki żal, że słowa naszego
podziękowania nie dojdą już ido nagle zmarłego prof. dr
Michała WALICKIEGO inspiratora niniejszego artykułu. Jed-
nocześnie składamy podziękowanie dr M. KARPOWICZOWI

w żółto-zielony kolor chmur o odcieniu trawiastym.
Habit utrzymany jest w tonacji szarej o oliwkowych
cieniach, twarz i ręce kremowe, trupia czaszka żółta-
wa. Lewa partia obrazu ciemna, niezróżnicowana w
kolorycie zakończona jest szarawym obłokiem w lewym
górnym rogu. Stygmaty na piersi i prawej dłoni
położone są krwistą czerwienią. Delikatne dotknięcia
białej farby skupione na grzbietach fałd habitu, wy-
dobywają fakturę tkaniny, jej miękkość i włochatość,
położone na sznurze podkreślają jego plastykę. Efekt
odbitego światła na wypukłej gałce widocznego oka
uzyskany jest pociągnięciem białej farby, spływającej
ze środka źrenicy. W mistrzowski również sposób
ukształtowana jest plastyka konchy usznej z błyskami
światła na krawędziach (il. 2). Pojedyncze muśnięcia
bieli -kładą się na lewej dłoni i czerepie.
Obraz nie był nigdy dublowany. Wysokogatunkowe
płótno jest ścisłe i delikatne. Przebicie w lewym
górnym rogu odsłania biały starannie wygładzony
grunt kredowy. Przy powierzchniowej autopsji nie
widać na obrazie żadnych śladów przemalowań. Na
całej powierzchni pokrytej drobną siatką spękań od-
czytać można sposób ciągnięcia pędzla i technikę kła-
dzenia farby (il. 3). Technika malowania wykazuje
wielkie zróżnicowanie, nawet w niewielkich partiach
obrazu i uderza niezwykłą śmiałością prowadzenia
pędzla. Zwracają uwagę pociągnięcia w „jodełkę”,
a przede wszystkim krzyżujące się ślady szczeciny
pędzla, ujawniające jakby strukturę malowanych
warstw. Efekt zszycia tkaniny na lewym ramieniu
rękawa habitu uzyskany został jednym, zdecydowa-
nym, zygzakowatym ruchem pędzla. Czoło modelo-
wane jest poziomymi strefami pociągnięć naprzemian
w lewo i w prawo. Przy tym wszystkim swoboda tech-
niki idzie w parze z niezwykłą starannością opraco-
wania szczegółów.
Obraz z Kosowa należy do serii franciszkańskiej
El Greca, opartej na stworzonych przez niego typach
ikonograficznych. Badania Weisbacha 2 i Male’a 3 usta-
liły znaczenie El Greca jako jednego z ważniejszych
twórców typów ikonograficznych okresu potrydenckie-
go. Jego przedstawienia św. Franciszka, pokutujących
za cenne uwagi i konsultacje -oraz prof. dr J. SIENKIE-
WICZOWI zia udział w autopsji obrazu i szereg istotnych
wskazówek.
1 Pierwotnie obraz był nieznacznie większy, o czym
świadczą zamalowane partie na brzegach blejtramu; został
on przebity na nowy sosnowy blejtram o nieco mniejszych
niż poprzednio rozmiarach.
2 w. WEISBACH, Der Barock ais Kunst der Gegenrefor-
mation, Berlin 1921.
3 E. MAŁE, L’art religieuz apres le concile de Trente;
■Pairlis 1932, s. 172—9.

340