Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (28.1966)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

w 1. poł. w. XVII, klasztor zaś
w latach 1686—1706. Na przełomie
XVII i XVIII w. dziedziniec przed
kościołem otoczono murem, przy
którego zachodnim skrzydle wznie-
siono filarowo-arkadowy krużganek.
W Paradyżu zastosowano krużganki
wokół dziedzińca odpustowego przed
fasadą kościoła bernardynów, który
wraz z klasztorem wybudowano w
latach 1747-57.
W województwie krakowskim
ciekawy przykład krużganków spo-
tykamy w znanym sanktuarium
maryjnym w Kalwarii Zebrzydow-
skiej.
Na Śląsku krużganki występują
w Bardo .i w Wambierzycach, w tej
ostatniej miejscowości nie samo-
dzielnie, lecz stanowią wspólny
człon z kościołem jako jego obejście.
Poza granicami Polski liczne ba-
rokowe sanktuaria pielgrzymkowe
z krużgankami znajdują się na tere-
nie Czech i Moraw. Badacz nie-
miecki J. Morper, omawiając typy
tych założeń architektonicznych,
zwraca uwagę na ewolucję sank-
tuariów w ogóle od typu „prymi-
tywnego”, który określa jako „Hau-
fenanlage”, czyli założenie przed-
stawiające skupienie mniejszych
kościołów i kaplic niepowiązanych
ze sobą, a usytuowanych wokół
centralnego punktu, tj. kościoła

pielgrzymkowego. Typ ten o ukła-
dzie nieregularnym rozpowszech-
niony był do początku XVIII w.
Jako przykład w Polsce może służyć
Kalwaria Zebrzydowska z 47 kapli-
cami oraz Kalwarie Wileńska i Wej-
herowska. Tego rodzaju sanktuaria
występowały 'licznie we Włoszech,
szczególnie na obszarze Piemontu jak
np. Monte di Varallo, Monte di Va-
resę, Oropa, Orta i inne, a także i na
terenie Hiszpanii, zwłaszcza Mont-
serrat. To luźne i nieregularne w
układzie założenie pielgrzymkowe
ustąpiło miejsca założeniom bardziej
uregulowanym i powiązanym orga-
nicznie, z których można wydzielić
dwa typy: 1) gdy kaplice i względ-
nie kościoły ustawione są na głów-
nych osiach centralnej budowli, co
w całości daje rozczłonkowaną, ale
regularną strukturę, 2) gdy kaplice
włączone są w orbitę krużganków.
Ten drugi typ jest układem naj-
bardziej związanym organicznie,
o regularności podkreślonej rytmiką
przęseł krużgankowych akcentowa-
nych występami kaplic. Charaktery-
zuje on założenia pielgrzymkowe
czesko-morawskie, a także polskie,
zwłaszcza warmińskie. Na terenie
Czech i Moraw typ ten, jak zauwa-
żył J. Morper, przedstawia szczegól-
nie zróżnicowane oblicze, krużganki
bowiem posiadają w nim szereg
form: 1. przebiegają koncentrycznie,

zgodnie z linią planu kościoła (Tan-
naberg — zach. Czechy), 2. dołączo-
ne są do kościoła (Dobra Voda —
Morawy, Święta Góra k/Ołomuńca
— Morawy, Loretto w Pradze), 3.
występują fragmentarycznie (Stara
Boleslav), 4. opasują kościół (Święta
Góra w Pfibram — południowe
Czechy, Biała Góra k/Pragi)., 5. za-
kreślone są linią koła lub owalu
(Hejnice — północne Czechy, 2dar
— Morawy).
Dwie z tych form krużgankowych
spotykamy na Warmii. W Świętej
Lipce, Krośnie i Chwalęcinie wy-
stępują one samodzielnie otaczając
kościół z włączonymi w ich linię
kaplicami. W Stoczku są sprzężone
z kościołem, łączą się z nim bowiem
od wschodu, przylegając do prezbi-
terium. Warto tu jeszcze wspomnieć
o sanktuariach pielgrzymkowych w
Glotowie i w Międzylesiu, gdzie za-
stosowano już tylko nikłą remi-
niscencję krużganków w postaci
czworoboku murów, wraz z kapli-
cami, obiegającymi kościół.
Na podstawie danych chronolo-
gicznych stwierdzamy, że na Warmii
najwcześniej zastosowano krużganki
w sanktuarium w Świętej Lipce,
które jako najbardziej interesujące
artystycznie było wzorem dla wszyst-
kich sanktuariów pielgrzymkowych
Warmii.

JULIUSZ A. CHROSCICKI

TREŚCI IDEOWE FASADY KOŚCIOŁA SS. WIZYTEK W WARSZAWIE
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Warszawskiego w dniu 28.IV.1965 r.)

Postawiłem sobie za zadanie
określić, zanalizować i podać źródła
pięciu odrębnych programów ideo-
wych fasady kościoła ss. wizytek
w Warszawie. Kościół i jego fasada
wzbudzały zainteresowanie wielu
badaczy, m.in. G. Gurlitta, J. Kra-
szewskiej, P. Bohdziewicza i Z. Rew-
skiego. W „Biul. Hist. Sztuki” 1959,
nr 3/4 opublikowana została dyskusja
wokół odpisu kontraktu Zofii Sie-
niawskiej z Karolem Bayem, odna-
lezionego przez I. Malinowską.
S. Lorentz pisał wówczas o E.
Schroegerze jako o architekcie koś-
cioła z lat 1754—62, a T. Jaroszewski
i J. Kowalczyk — o grupie późno-
barokowych fasad kolumnowych;
podsumował dyskusję J. Lepiarczyk.
Można przyjąć, że strona formalna

oraz historia budowy kościoła zo-
stała w znacznej mierze opracowana
i wyjaśniona, zwłaszcza w świetle
archiwaliów odnalezionych przez
J. Kraszewską, a następnie uzupeł-
nionych przez I. Malinowską.
Tak więc obecny kościół zbudo-
wany został w latach 1728—61.
W latach 1728—33 wyprowadzono
mury magistralne aż po wysokość
gzymsu koronującego i nakryto je
dachem; brak było sklepień i urzą-
dzeń wnętrza. Po śmierci Zofii
Sieniawsikiej w dn. 22.III.1729 r. i po
nagłej śmierci architekta Karola
Baya 25.VII.1740 roboty zostały prze-
rwane. Rachunki klasztorne z lat
1733—54 świadczą jedynie o nie-
wielkich robotach na terenie koś-
cioła.

W drugiej fazie budowy w latach
1754—61 architektem prowadzącym
budowę był zapewne E. Schroeger.
Już w r. 1756 fasada była pokryta
blachą i pomalowana olejno. Tak
szybkie jej ukończenie świadczy o
tym, że w zasadniczym zrębie była
gotowa już w końcu I fazy budowy.
W dniu 20.IX.1762 r. kościół kon-
sekrowano.
W ciągu 200 lat fasada kościoła
ss. wizytek była wielokrotnie re-
montowana. Pierwszą reperację —
„zaliwanie dziur na facyacie” i na-
prawę „bukietu kamiennego” doko-
nano w 1768 r. W niewiele lat póź-
niej dostrzegamy na obrazie B. Bel-
lotta brak aż czterech kamiennych
bukietów. Obraz Kościół Wizytek
dowodzi również, że nie wykonano

260