DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Miscellanea
DOI Artikel:Król-Kaczorowska, Barbara: Rzymskie projekty teatrów Jakuba Hempla
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0060
BARBARA KRÓL-KACZOROWSKA
RZYMSKIE PROJEKTY TEATRÓW JAKUBA HEMPLA
Fakt, że Jakub Hempel (1762—1831) jest autorem
niezrealizowanego projektu teatru w Rzymie, za który
w r. 1789 dostał pierwszą nagrodę na Konkrusie Kle-
mentyńskim w Akademii Sw. Łukasza jest od dawna
i powszechnie znany. Pisali o tym Mieczysław Gęba-
rowicz, Maciej Loret i ostatnio Tadeusz S. Jaroszew-
ski J. Nie wszystkim jednak było wiadome, że począt-
kujący architekt opracował także drugą alternatywę
swego projektu i to znacznie ważniejszą dla swojej
późniejszej pracy w Polsce.
Rzymski epizod podkreślony jest w biografii
Hempla z dwu powodów: był on jednym z nielicz-
nych stosunkowo Polaków — wychowanków „Prze-
sławnej Akademii Sw. Łukasza” — oraz zdobył tam
pierwszą nagrodę, co jest zdarzeniem również dość
wyjątkowym. Jest to także pierwsza — oprócz daty
urodzenia — konkretna wiadomość dotycząca naszego
architekta. O dzieciństwie i wczesnej młodości Hempla
nic dotychczas nie wiadomo. Nie znamy miejsca jego
urodzenia, imion rodziców ani nawet nazw miejsco-
wości w jakich przebywał przed wyjazdem do Wiecz-
nego Miasta1 2. Interesująca jest hipoteza Andrzeja
Ryszkiewicza, który stwierdza, że „Hippel” zdobywca
pierwszej nagrody za rysunek, studiujący w Rzymie
na koszt diecezji warmińskiej z niej także pocho-
dzący, wymieniony w liście Ignacego Krasickiego do
Lehndorfa w r. 1791 — jest identyczny z Jakubem
Hemplem3. Gdyby tak było, mielibyśmy dodatkowe
elementy biografii architekta.
Ale wróćmy do Rzymu i Akademii Św. Łukasza
w r. 1789. Otóż wtedy właśnie — jak wiadomo — zdo-
bywa w I Klasie Architektury swoją „Primo Pre-
mio” — „Giacomo Hempel, polacco” do spółki z ge-
nueńczykiem Carlo Barabino, którego projekt teatru
nosi podpis „Alter Primo Premio”4. Prac klauzuro-
wych, których tematem był „widok i plan sali wy-
poczynkowej z dwoma lub czterema małemi gabine-
tami, położonej w miejscu rozkosznem a nazwanem
powszechnie Caffehaus” 5 — w Akademii Sw. Łukasza
nie odnalazłam. Tematem prac domowych — zacho-
wanych w Akademii do dziś — był teatr, który nale-
1 M. GĘBAROWICZ, O artystach \polskich w Rzymie,
„Przegl. Warsz” 1925; — M. LORET, Zycie Polskie w Rzymie
w XVIII w., Rzym 1930; — T. S. JAROSZEWSKI, Joachim
i Jakub Hemplowie, „Biul. Hist. Sztuki” XVH, 1955, nr 3; —
T. S. JAROSZEWSKI, Jakub Hempel, [w:] Słownik Biogra-
ficzny t. IX, z. 42, s. 377.
2 JAROSZEWSKI, Hemplowie, jw., s. 293.
3 A. RYSZKIEWICZ, Poeta i Artyści (nad koresponden-
cją Ignacego Krasickiego), „Rocznik Olsztyński” IV, 1961,
S. 387—389.
żało zaprojektować na miejscu zespołu budynków
klasztornych i kościoła Konwertytek, znajdujących
się pomiędzy: via del Corso, Piazza San Silvestro
i Piazza San Claudio. Miał to być teatr dramatyczny
z całym potrzebnym zapleczem: a więc malamią
teatralną, 'magazynami dekoracji, kostiumów, rekwizy-
tów, mieszkaniami aktorów, personelu teatralnego itp.
Ponadto sala widowiskowa miała przekształcać się
w salę redutową, a sąsiednie pomieszczenia w pokoje
do gry w karty, gabinety itp.6. Warunki tego kon-
kursu — częściowo zanotowane po polsku, częściowo
po włosku, — znajdowały się na stronie 93a, notatnika
Hempla7. Nagrody przyznawano za prace klauzurowe
i domowe łącznie.
Wybór tematu „teatr” na Konkurs Klementyński
nie był przypadkowy. W r. 1781 spłonął stary, wznie-
siony w r. 1766 (przez hr. G. Aliberti wg planów
architekta Carlo Fontany, położony nad Tybrem teatr
rzymski, zwany Teatro Aliberti albo „Tor di Nona” —
od jednej z baszt fortyfikujących miasto znajdującej
się ongiś na tym miejscu. W latach 1782—89, przed-
stawiano i zatwierdzano coraz to inne projekty od-
budowy spalonego teatru,, poczym krytykowano je,
dyskwalifikowano i znowu zamawiano nowe. W r. 1789
zatwierdzono kolejny projekt nowego teatru „Aliberti”
wykonany tym razem przez architekta F. Giorgii;
rozpoczęto już nawet budowę według tych właśnie
planów. Sprawa wydawała się więc zakończona. Nie
na długo jednak, gdyż w r. 1790 znowu przerwano
budowę, a teatr „Apollo”, który stanął w końcu na
miejscu teatru „Aliberti”, ukończony został dopiero
w r. 1795 wg projektu architekta G. B. Ceroniego 8.
Temat związany z teatrem Aliberti — a na to
wskazuje pierwsza plansza Hempla, — miał zapewne
na celu zainteresowanie młodzieży aktualnymi proble-
mami budownictwa teatralnego. Pośrednio świadczą
o tym chociażby aluzje napotykane w opisach poszcze-
gólnych plansz projektu Hempla, w których nawiązuje
on do wielkości teatru San Carlo w Neapolu, czy
powołuje się na traktat Kawalera Cosimo Morelli,
twórcy teatru w Imola.
4 Obydwa projekty znajdują się w tomie Conc. Ciernen-
tino d’architetture XXI, 1789, ' w Archiwum Akademii Sw.
Łukasza w Rzymie.
5 GĘBAROWICZ, jw., S. 173.
6 Tamże.
7 JAROSZEWSKI, Hemplowie, jw., s. 293—294. Mimo usi-
łowań nie udało mi się dotrzeć do notatnika HEMPLA.
s A. CAMETTI, II teatro di Tordinona poi Apollo, Ti-
voli 1938, s. 146 i nn, oraz Enciclopedia dello Spettacolo, Ro-
ma 1961 t. VIII, s. 1117.
52
RZYMSKIE PROJEKTY TEATRÓW JAKUBA HEMPLA
Fakt, że Jakub Hempel (1762—1831) jest autorem
niezrealizowanego projektu teatru w Rzymie, za który
w r. 1789 dostał pierwszą nagrodę na Konkrusie Kle-
mentyńskim w Akademii Sw. Łukasza jest od dawna
i powszechnie znany. Pisali o tym Mieczysław Gęba-
rowicz, Maciej Loret i ostatnio Tadeusz S. Jaroszew-
ski J. Nie wszystkim jednak było wiadome, że począt-
kujący architekt opracował także drugą alternatywę
swego projektu i to znacznie ważniejszą dla swojej
późniejszej pracy w Polsce.
Rzymski epizod podkreślony jest w biografii
Hempla z dwu powodów: był on jednym z nielicz-
nych stosunkowo Polaków — wychowanków „Prze-
sławnej Akademii Sw. Łukasza” — oraz zdobył tam
pierwszą nagrodę, co jest zdarzeniem również dość
wyjątkowym. Jest to także pierwsza — oprócz daty
urodzenia — konkretna wiadomość dotycząca naszego
architekta. O dzieciństwie i wczesnej młodości Hempla
nic dotychczas nie wiadomo. Nie znamy miejsca jego
urodzenia, imion rodziców ani nawet nazw miejsco-
wości w jakich przebywał przed wyjazdem do Wiecz-
nego Miasta1 2. Interesująca jest hipoteza Andrzeja
Ryszkiewicza, który stwierdza, że „Hippel” zdobywca
pierwszej nagrody za rysunek, studiujący w Rzymie
na koszt diecezji warmińskiej z niej także pocho-
dzący, wymieniony w liście Ignacego Krasickiego do
Lehndorfa w r. 1791 — jest identyczny z Jakubem
Hemplem3. Gdyby tak było, mielibyśmy dodatkowe
elementy biografii architekta.
Ale wróćmy do Rzymu i Akademii Św. Łukasza
w r. 1789. Otóż wtedy właśnie — jak wiadomo — zdo-
bywa w I Klasie Architektury swoją „Primo Pre-
mio” — „Giacomo Hempel, polacco” do spółki z ge-
nueńczykiem Carlo Barabino, którego projekt teatru
nosi podpis „Alter Primo Premio”4. Prac klauzuro-
wych, których tematem był „widok i plan sali wy-
poczynkowej z dwoma lub czterema małemi gabine-
tami, położonej w miejscu rozkosznem a nazwanem
powszechnie Caffehaus” 5 — w Akademii Sw. Łukasza
nie odnalazłam. Tematem prac domowych — zacho-
wanych w Akademii do dziś — był teatr, który nale-
1 M. GĘBAROWICZ, O artystach \polskich w Rzymie,
„Przegl. Warsz” 1925; — M. LORET, Zycie Polskie w Rzymie
w XVIII w., Rzym 1930; — T. S. JAROSZEWSKI, Joachim
i Jakub Hemplowie, „Biul. Hist. Sztuki” XVH, 1955, nr 3; —
T. S. JAROSZEWSKI, Jakub Hempel, [w:] Słownik Biogra-
ficzny t. IX, z. 42, s. 377.
2 JAROSZEWSKI, Hemplowie, jw., s. 293.
3 A. RYSZKIEWICZ, Poeta i Artyści (nad koresponden-
cją Ignacego Krasickiego), „Rocznik Olsztyński” IV, 1961,
S. 387—389.
żało zaprojektować na miejscu zespołu budynków
klasztornych i kościoła Konwertytek, znajdujących
się pomiędzy: via del Corso, Piazza San Silvestro
i Piazza San Claudio. Miał to być teatr dramatyczny
z całym potrzebnym zapleczem: a więc malamią
teatralną, 'magazynami dekoracji, kostiumów, rekwizy-
tów, mieszkaniami aktorów, personelu teatralnego itp.
Ponadto sala widowiskowa miała przekształcać się
w salę redutową, a sąsiednie pomieszczenia w pokoje
do gry w karty, gabinety itp.6. Warunki tego kon-
kursu — częściowo zanotowane po polsku, częściowo
po włosku, — znajdowały się na stronie 93a, notatnika
Hempla7. Nagrody przyznawano za prace klauzurowe
i domowe łącznie.
Wybór tematu „teatr” na Konkurs Klementyński
nie był przypadkowy. W r. 1781 spłonął stary, wznie-
siony w r. 1766 (przez hr. G. Aliberti wg planów
architekta Carlo Fontany, położony nad Tybrem teatr
rzymski, zwany Teatro Aliberti albo „Tor di Nona” —
od jednej z baszt fortyfikujących miasto znajdującej
się ongiś na tym miejscu. W latach 1782—89, przed-
stawiano i zatwierdzano coraz to inne projekty od-
budowy spalonego teatru,, poczym krytykowano je,
dyskwalifikowano i znowu zamawiano nowe. W r. 1789
zatwierdzono kolejny projekt nowego teatru „Aliberti”
wykonany tym razem przez architekta F. Giorgii;
rozpoczęto już nawet budowę według tych właśnie
planów. Sprawa wydawała się więc zakończona. Nie
na długo jednak, gdyż w r. 1790 znowu przerwano
budowę, a teatr „Apollo”, który stanął w końcu na
miejscu teatru „Aliberti”, ukończony został dopiero
w r. 1795 wg projektu architekta G. B. Ceroniego 8.
Temat związany z teatrem Aliberti — a na to
wskazuje pierwsza plansza Hempla, — miał zapewne
na celu zainteresowanie młodzieży aktualnymi proble-
mami budownictwa teatralnego. Pośrednio świadczą
o tym chociażby aluzje napotykane w opisach poszcze-
gólnych plansz projektu Hempla, w których nawiązuje
on do wielkości teatru San Carlo w Neapolu, czy
powołuje się na traktat Kawalera Cosimo Morelli,
twórcy teatru w Imola.
4 Obydwa projekty znajdują się w tomie Conc. Ciernen-
tino d’architetture XXI, 1789, ' w Archiwum Akademii Sw.
Łukasza w Rzymie.
5 GĘBAROWICZ, jw., S. 173.
6 Tamże.
7 JAROSZEWSKI, Hemplowie, jw., s. 293—294. Mimo usi-
łowań nie udało mi się dotrzeć do notatnika HEMPLA.
s A. CAMETTI, II teatro di Tordinona poi Apollo, Ti-
voli 1938, s. 146 i nn, oraz Enciclopedia dello Spettacolo, Ro-
ma 1961 t. VIII, s. 1117.
52