Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (28.1966)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

WŁADYSŁAW TOMKIEWICZ
O POMNIKACH WAZÓW W POLSCE (PROJEKTY I REALIZACJE)*
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym OddziałuWarszawskiego w dniu 7.X.1964 r.)

Gdy w r. 1643 przybył do nas
rzeźbiarz boloński Clemente Molli
celem wykonania modelu postaci
Zygmunta III dla kolumny warszaw-
skiej, z pobytu artysty w kraju
chciał również skorzystać Uniwer-
sytet Jagielloński. Latem 1644 r.
między rektorem tej uczelni a Mol-
lim zawarta została umowa, mocą
której rzeźbiarz zobowiązał się do
wykonania posągu Władysława IV.,
mającego ozdobić jedną z bram
Kolegium Nowodworskiego. Artysta
wziął zadatek, ale zamówienia nie
wykonał.
Pomysł uwiecznienia pamięci tego
króla w postaci rzeźby nie został
zaniechany. Przed kilkoma laty Nina
Miks odnalazła w Londynie księgę
rysunkową J. B. Gisleniego, na
której frontispisie znajduje się obok
kolumny Zygmunta III obeliskowy
pomnik Władysława IV i luk trium-
falny Jana Kazimierza. Projekt
pomnika drugiego z Wazów, składa-
jący się z wysmukłego obelisku
i stojącej przy nim postaci królew-
skiej w zbroi był zupełnie nowa-
torski. We Włoszech wprawdzie
schyłek XVI w. spopularyzował ideę
obeliskową, lecz były to oryginalne
obeliski egipskie, nie wznoszone
jako pomniki ku uczczeniu pamięci
czy zasług osobistości współczesnej.
W Polsce o istnieniu obelisków
wiedziano dobrze, toteż zaczęto się
nimi posługiwać jako elementem
dekoracyjnym w architekturze i gra-
fice. Na koronację Władysława IV
mennica bydgoska wybiła żetony,
które na rewersie miały repuso-

wany obelisk z obok stojącą posta-
cią króla — w sposób bliźniaczo
podobny do rysunku z albumu Gis-
leniego.
Ani obeliskowy pomnik Włady-
sława, ani łuk triumfalny Jana Ka-
zimierza, projektowany zapewne w
związku ze zwycięstwem pod Bere-
steczkiem, nie zostały zrealizowane,
zachował się natomiast dość zagad-
kowy obiekt, znajdujący się na
skraju miasta Wyszkowa nad Bu-
giem. Jest to niewielki obelisk
z ciemnego marmuru, zakończony
u góry kulą z żelaznym krzyżem.
Wspiera się on na szerokiej płycie,
z której wyrasta trzykondygnacjowy
cokół. Obiekt nie posiada żadnych
inskrypcji, jedynie na każdej ścia-
nie cokołu figuruje „Snopek” Wa-
zów, w formie mocno już zmytej
płaskorzeźby. Pomni czek ten nie zo-
stał dotąd omówiony przez history-
ków sztuki, ani też nie był zinwen-
taryzowany. Pierwsza wzmianka
drukowana o nim pochodzi z r. 1841.
Przekazów archiwalnych o powsta-
niu tego obiektu nie udało się
dotąd odszukać. Według miejscowej
tradycji, podanej do wiadomości
publicznej przed 125 laty, obelisk
miał być wystawiony na pamiątkę
zjazdu w Wyszkowie dwóch człon-
ków rodziny Wazów. Inna wersja
głosiła, że został on wzniesiony w
czasie zarazy morowej, czego wido-
mym znakiem byłby krzyż typu
„karawaka”, wieńczący kulę obelis-
ku. Na drugim krańcu Wyszkowa
znajdowała się w swoim czasie ko-
pia tego pomnika, rozebrana na po-
czątku XIX w.

Zachowany pomnik posiada pew-
ne analogie z kolumną Zygmunta
III w Warszawie. Jak tam posąg
króla, tak tu właściwy obelisk usta-
wiono na impoście, stanowiącym
mocno profilowany gzyms, a górna
część cokołu wyszkowskiego jest
niemal identyczna z cokołem kolum-
ny zygmuntowskiej. Analiza formal-
na wykazuje, że obelisk posiada
cechy barokowe i powstał po 1644 r.
Po przeprowadzeniu krytycznej oce-
ny przekazów pisanych i analizy
zachowanego obiektu referent wy-
suwa następującą hipotezę na temat
okoliczności powstania wyszkowskie-
go obiektu i jego fundacji.
Karol Fryderyk Waza, biskup
płocki, dnia 9 maja 1655 r. zakończył
życie w Wyszkowie, gdzie znajdo-
wała się jedna z jego rezydencji.
Jan Kazimierz urządził bratu wspa-
niały pogrzeb w Warszawie, powie-
rzając udekorowanie kościoła ar-
chitektowi Gisleniemu, który wy-
stawił w świątyni wielkie „castrum
doloris”, okolone obeliskami. Chcąc
upamiętnić miejsce zgonu brata, po-
lecił król (zapewne temuż Gisle-
niemu) zaprojetkowanie pomnika
w Wyszkowie właśnie w kształcie
obelisku, który przecież symbolizo-
wał „gloria dei principi”. Pomnik
stał długie lata w zapomnieniu, gdy
więc w okolicy pojawiła się jedna
z kolejnych epidemii, na kuli obelis-
ku umieszczono „karawakę”, mającą
chronić od „powietrza”.
* Pełny tekt referatu opublikowany
został w pracy zbiorowej pt. O naprawą
Rzeczypospolitej XVI—XVIII, Warszawa
1965.

EUGENIUSZ LINETTE

KONTRAKTY DOMINIKANÓW ZE SNYCERZAMI POZNAŃSKIMI
(KRZYSZTOFEM REDELLEM Z 1621 I FR. ANTONIM BRUMBACHEREM Z 1714 ROKU)

(Streszczenie referatu wygłoszonego

na zebraniu naukowym

W poznańskim Archiwum Pań-
stwowym wśród akt klasztoru do-
minikanów w Poznaniu znajduje się
kilka kontraktów budowlanych (Dis-
soluta, nr IX) z miejscowymi rze-
mieślnikami co do przebudów i re-
montów kościoła i klasztoru. Mię-

Oddziału
dzy nimi zwracają uwagę dwa kon-
trakty ze snycerzami: z r. 1621 z
Krzysztofem Redellem i z r. 1714
z Fr. Antonim Brumbacherem. Oba
te kontrakty dzieli niemal sto lat,
a zatem i kilka pokoleń, nie mają
więc żadnych związków. Obydwa

Poznańskiego w dniu 18.V. 1965 r.)
jednak zasługują na uwagę, ciągle
jeszcze bowiem większość dzieł,
zwłaszcza snycerskich tak z w. XVII
jak i XVIII pozostaje anonimową,
mimo że skądinąd znane są długie
rejestry twórców (dla Poznania ze-
stawione przez Alfreda Brosiga),

388