Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

R E C E N

Z

JERZY WIŚNIEWSKI

FRESKI Z SUPRAŚLA. KATALOG WYSTAWY, OPR. LUDMIŁA LEB1EDZIŃSKA (TEKST KATA-
LOGU I SCENARIUSZA WYSTAWY), ADAM STALONY DOBRZAŃSKI (OPRACOWANIE GRA-
FICZNE KATALOGU), DOROTA ŁABANOWSKA (PROJEKT WYSTAWY 1 PLAKATU),
BIAŁYSTOK-KRAKÓW 1968, SS. 92, 81 RYS.

Wielcy książęta litewscy zabrawszy Mazowszu
wschodnie puszczańskie pogranicze, zwane później
Podlasiem, nie zwrócili go mimo licznych starań i in-
terwencji podejmowanych u Jagiellonów przez ksią-
żąt mazowieckich i senatorów polskich. W ciągu
XV w. rozdali je częściowo panom litewsko-ruskim.
Przed r. 1483 wojewoda kijowski Iwan Chodkiewicz
dostał wielki pas puszcz między Narwią i Supraślą
aż po jej źródła. Syn jego Aleksander Chodkie-
wicz, późniejszy wojewoda nowogrodzki, kolonizując
nadane puszcze sprowadził w 1498 r. do centrum za-
kładanych dóbr, do Gródka, bazylianów. Wkrótce jed-
nak, w 1500 r., zakonników przeniesiono dalej na za-
chód, w głąb puszczy. Nowy zespół klasztorny od
nazwy rzeczki, nad którą stanął, nazwano Supraślą.
W klasztorze powstała znana szkoła zakonna, zgro-
madzono cenną bibliotekę (np. Kodeks Supraski). Tak
powstał na dawnych ziemiach mazowieckich najdalej
na zachód w tym miejscu wysunięty bardzo żywy
ośrodek kościoła wschodniego. Z początkiem XVII w.
bazylianie suprascy przystąpili do Unii. Po okresie
kryzysu rozwinęli żywą działalność. W klasztorze po-
wstała sławna drukarnia, a później także własna pa-
piernia. W latach 1795—1807 klasztor był siedzibą
biskupa unickiego dla ziem zaboru pruskiego. Ka-
sacie uległ w 1836 r., a do I Wojny Światowej był
jeszcze siedzibą mnichów prawosławnych.
Wśród budynków klasztornych, obejmujących tak-
że pałac opacki, szczególnie wyróżniała się późnogoty-
cka, o charakterze obronnym cerkiew Zwiastowania
NMP 1 wzniesiona z cegły w latach 1503—11, łącząca
cechy bizantyńskie z gotykiem. Jej ściany i sklepie-
nia pokrywały freski. Wykonał je w 1557 r. na po-
lecenie archimandryty Sergiusza Kimbara Nektaryj,
mnich pochodzenia serbskiego. Przedstawiały one
sceny z życia Chrystusa i Marii oraz postaci aniołów,
apostołów, ewangelistów i świętych. Były także fry-
zy i pasy ornamentalne. Cerkiew w Supraślu i freski
stanowiły szczególnie cenny obiekt zabytkowy na te-
renie woj. białostockiego, cenny także w zespole za-
bytków polskich. Niestety, cerkiew już dzisiaj nie
istnieje, została wysadzona przez Niemców w powie-
trze dnia 23 lipca 1944 r. Pozostałe po niej dolne par-
tie murów zabezpieczono jako trwałą ruinę. Wyda-
wałoby się, że wraz ze zniszczeniem cerkwi uległy
1 Ostatnie najlepsze podsumowanie dziejów tego zespołu
zabytkowego stanowi praca W. KOCHANOWSKIEGO, Poba-

zupełnej zagładzie także freski. Resztki ich jednak
ocalały na fragmentach filarów. Uratował je ówcze-
sny wojewódzki konserwator zabytków w Białymsto-
ku inż. arch. Władysław Paszkowski. Jego staraniem
zostały one zdjęte w r. 1945—46 i zabezpieczone. Po
dłuższej przerwie, bo dopiero w latach 1964—66, pod-
dano je zabiegom konserwatorskim w Pracowni Kon-
serwacji Zabytków w Warszawie. Po przeprowadze-
niu analizy tynku, zaprawy i farb przeniesiono fre-
ski na nowe podłoże, oczyszczono i utrwalono malo-
widła. Należy szczególnie podkreślić, że część ich (6)
odtworzono, składając malowidła z kawałków rozbi-
tych i pomieszanych ze sobą. Dzięki tej niesłychanie
żmudnej pracy uratowano 30 malowideł, w tym tylko
10 w całości. Szkoda, że nie podano orientacyjnie,
jaki stanowi to procent całości dawnych fresków.
Część ich pokazano w 1965 r. w Muzeum Narodowym
w Warszawie.
W maju 1966 r. zorganizowano w muzeum w Bia-
łymstoku wystawę fresków supraskich, na której
umieszczono zachowane fotografie wnętrza cerkwi
oraz jej wyglądu zewnętrznego, a także zilustrowano
ważniejsze etapy prac konserwatorskich. Opierając
się na tej wystawie opracowano katalog. Składa się
on ze wstępu w trzech językach (polskim, rosyjskim
i angielskim), 81 ilustracji oraz bibliografii ważniej-
szych pozycji. We wstępie omówiono pokrótce (może
nawet zbyt krótko) dzieje cerkwi, powstania fresków,
ustalono ich związek ze sztuką serbską i poinformo-
wano o ich ratowaniu i konserwacji. Można tylko
w nim sprostować drobnostkę, bo autorka opierając
się na relacji M. Radkiewicza kronikarza Ławry Su-
praskiej, nazywa fundatora klasztoru Aleksandra
Chodkiewicza marszałkiem wielkim litewskim. Był
on tylko marszałkiem książęcym, to znaczy członkiem
rady książącej. Ilustracje przedstawiają wygląd cer-
kwi: jej wnętrze, rzut przyziemia i przekrój podłuż-
ny, oraz freski na ścianach; następnie ruinę cerkwi,
znów kilka fresków i przebieg prac konserwatorskich.
Bardzo dobrze reprodukowane czarne i barwne zdję-
cia fresków pozwalają dość dokładnie zapoznać się
z ich pięknem.
Autorka wstępu L. Lebiedzińska stwierdza, że
freski nie należały do kręgu bizantyńskich malowideł
zachowanych w Małopolsce (Lublin, Sandomierz, Wi-
zyliański zespół architektoniczny w Supraślu, pow. Biały-
Jostocki” IV, 1963, S. 355-395.

93