DOI article:
Recenzje - Polemiki
DOI article:Lorentz, Stanisław; Durko, Janusz: Dyskusja nad książką Waltera Hentschla "Saskie budownictwo XVIII w. w Polsce"
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0359
DYSKUSJA NAD KSIĄŻKĄ WALTERA HENTSCHLA
„SASKIE BUDOWNICTWO XVIII w. W POLSCE11
Książka Hentschla zawiera tak bogate i tak ważne
dla nas materiały, że omówienie ich w jednej, na-
wet obszernej recenzji nie jest możliwe. Poszczególne
problemy dyskutowano na moim Seminarium doktor-
skim. Wiele zagadnień omówiono w Muzeum m.st.
Warszawy w związku z wystawą Varsavianów drez-
deńskich. Wydawało się, że będzie pożyteczne ogło-
szenie rezultatów dotychczasowych dyskusji. Dalsze
studia polskich historyków sztuki powinny wyjaśnić
i zinterpretować wiele jeszcze problemów poruszo-
nych w książce Hentschla, niezwykle dla nas poży-
tecznej, bo przynoszącej bardzo wiele nowych, nie
znanych dotąd Wiadomości.
Pierwsze informacje o tym, że w archiwach drez-
deńskich znajdują się plany warszawskich budowli,
zawdzięczamy artykułom Corneliusa Gurlitta ogłoszo-
nym w r. 1888. Warszawskimi planami zainteresował
się Gurlitt, gdy przygotowywał swą Historię Stylu
Barokowego. Był wtedy krótko w Warszawie w
r. 1886, ale zetknął się tylko z rosyjskimi sferami
oficjalnymi. Jak później napisał — unikał zetknięcia
się z polskimi fachowcami kolegami, bo taką otrzy-
mał instrukcję. Artykuł Gurlitta zreferował w „Kło-
sach” w r. 1889 Henryk Struve. Później nawiązał
kontakt z Gurlittem prof. Sokołowski, a jeździł do
Drezna Julian Pagaczewski, który pozyskał wiele foto-
grafii z plansz warszawskich. Pagaczewski nosił się
z myślą opracowania drezdeńskich materiałów doty-
czących polskiej architektury, ale stale mieszkał w
Krakowie, a o architekturze warszawskiej miał bardzo
luźne wiadomości i zamiaru swego z tych powodów
ńie zrealizował.
Gurlitt zamierzał przygotować pracę o architektu-
rze barokowej w Polsce i może też w krajach wschod-
niej Europy. W związku z tym Polakom, którzy stu-
diowali w jego „seminarium Historii Budownictwa”
w Wyższej Szkole Technicznej w Dreźnie wyznaczał
tematy dotyczące architektury polskiej. Byli to archi-
tekci: Wilhelm Goldberg, Stanisław Porczyński,
W. Kwapiszewski, Józef Kon i Weinhołd. Gurlitt nie
znał języka polskiego i nie mógł korzystać z polskiej
literatury, przy pomocy uczniów chciał więc ten brak
po trochu wypełnić.
Zajęcie Warszawy przez Niemców w pierwszej
wojnie światowej ożywiło zainteresowanie sasko-pol-
skimi stosunkami kulturalnymi. W kwietniu 1916 r.
Gurlitt przyjechał do Warszawy. W czasie krótkiego
pobytu z żadnym z polskich uczonych nie spotkał się.
W ,r. 1917 ukazało się jego wydawnictwo albumowe
Warschauer Bauten aus der Zeit der Sdchsischen
Kónige. W przedmowie dziękował za informację o
Polsce kilku uczonym niemieckim, którzy zajmowali
się historią ziem polskich.
Wydawnictwo Gurlitta było dla nas rewelacją, bo
ujawniało i reprodukowało w doskonałych ilustra-
cjach ważne dokumenty do dziejów architektury na-
szej. Natomiast tekst w tym wydawnictwie był wy-
razem skrajnej ignorancji i tupetu cechującego wielu
uczonych niemieckich. Myślę, że gdyby sytuacja była
odwrotna — uczony polski pisałby o sztuce w Niem-
czech w podobny sposób, nasze recenzje byłyby miaż-
dżące. A błędy tak skandaliczne, że już śmieszne
w cytowaniu literatury polskiej!
*) W czasie druku niniejszego numeru Prof. dr W. Hen-
tschel zmarl 22.XII.1970 r.
Można by zapytać, dlaczego uczeni polscy nie
podjęli gruntownych studiów nad drezdeńskimi ma-
teriałami w międzywojennym dwudziestoleciu. Odpo-
wiedzieć trzeba, że nie było to łatwe. Gdy w r. 1921
wraz z Antonim Wieczorkiewiczem i Tadeuszem Ma-
kowieckim — wszyscy trzej byliśmy studentami hi-
storii sztuki Uniwersytetu Warszawskiego — zgłosi-
liśmy się do Dyrekcji Archiwum Głównego w Dreź-
nie, odmówiono nam jako Połakom prawa wstępu.
Dodać trzeba, że polskie plansze znajdowały się w
Dreźnie nie w jednym, lecz w kilku zespołach archi-
walnych. I przy tym były nie opracowane archiwal-
nie, więc poszukiwania w tym tysiącu plansz były
bardzo trudne. Trzeba było, by najpierw pracownicy
archiwalni w ciągu dłuższego czasu uporządkowali te
tak bogate, a tak chaotycznie ułożone materiały, które
nieprawnie dostały się do Drezna, wywiezione w koń-
cu XVIII' w., bo należały nie do drezdeńskiego, lecz
do warszawskiego Urzędu Budowlanego — nie do
kurfirsta saskiego, lecz króla polskiego.
Polscy historycy sztuki tylko doraźnie korzystali
ze zbiorów drezdeńskich — wymienić można Alfreda
Lauterbacha i Wacława Husarskiego. Moje studia
tam w latach późniejszych były zbyt krótkie, bym
mógł osiągnąć poważniejsze rezultaty. Z uczonych
niemieckich prof. Eberhardt Hempel, wybitny histo-
ryk architektury, następca Gurlitta na Katedrze w
Wyższej Szkole Technicznej, dokładnie poznał całość
zbiorów i sporządził ich katalog. Prof. Hempel nosił
się z myślą ogłoszenia publikacji o warszawskiej
architekturze z czasów saskich, ale do tego nie doszło.
Opublikował tylko krótki artykuł w r. 1939 w
„Dresdner Geschichtsblatter”.
Dopiero teraz doczekaliśmy się wydawnictwa, któ-
re nareszcie umożliwi i ułatwi dalsze studia. To właś-
_ nie książka prof. dr Waltera Hentschla Die sachsische
Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen, wydana w
r. 1967 w Berlinie w Henschelverlag w ramach pu-
blikacji Deutsche Bauakademie, Schriften des In-
stituts fur Stadtebau und Architektur (dawniej
Schriften des Instituts fur Teorie und Geschichte der
Baukunst).
Tom I wydawnictwa Hentschla obejmuje 552 stro-
ny tekstu i 96 ilustracji, tom II — 581 ilustracji. We
■wstępie pisze Autor, że opracowanie drezdeńskich ma-
teriałów do polskiej architektury leży zarówno w nie-
mieckim jak w polskim interesie. Tak jest niewątpli-
wie, bo stanowią ciekawy rozdział w dziejach archi-
tektury europejskiej, a bardzo ważny w dziejach ar-
chitektury polskiej, w szczególności warszawskiej.
Rozdział I poświęcony jest organizacji prac bu-
dowlanych w Polsce na dworze Augusta II i Augu-
sta III, działalności Warszawskiego Urzędu Budowla-
nego i jego stosunkom z drezdeńskim Bauamtem.
W rozdziale II omówiona jest działalność 12 archi-
tektów, którymi są: J. Chr. Neumann, B. Chr. Mun-
nilch, J. D. Jauch, J. Z. Deybel, K. F. Póppelmann,
A. F. Richter, J. J. Móser, P. Hiż, J. F. Knóbel,
J. G. Daumann, E. Szreger i S. B. Zug. Rozdział III
obejmuje budowle wznoszone lub przebudowywane
za Augusta II: Zamek Królewski w Warszawie, Pałac
Saski, Ogród Saski, Oś Saska, Pałac Błękitny, Mary-
mont, Salę Senatorską w Grodnie, Ujazdów, Klasztor
i Kościół Bonifratrów w Warszawie, Wilanów, Ko-
szary Warszawskie i Kargową. Rozdział IV — kon-
tynuuje przegląd budowli za Augusta III. Są to:
Kaplica grobowa Augusta II u Kapucynów w War-
349
„SASKIE BUDOWNICTWO XVIII w. W POLSCE11
Książka Hentschla zawiera tak bogate i tak ważne
dla nas materiały, że omówienie ich w jednej, na-
wet obszernej recenzji nie jest możliwe. Poszczególne
problemy dyskutowano na moim Seminarium doktor-
skim. Wiele zagadnień omówiono w Muzeum m.st.
Warszawy w związku z wystawą Varsavianów drez-
deńskich. Wydawało się, że będzie pożyteczne ogło-
szenie rezultatów dotychczasowych dyskusji. Dalsze
studia polskich historyków sztuki powinny wyjaśnić
i zinterpretować wiele jeszcze problemów poruszo-
nych w książce Hentschla, niezwykle dla nas poży-
tecznej, bo przynoszącej bardzo wiele nowych, nie
znanych dotąd Wiadomości.
Pierwsze informacje o tym, że w archiwach drez-
deńskich znajdują się plany warszawskich budowli,
zawdzięczamy artykułom Corneliusa Gurlitta ogłoszo-
nym w r. 1888. Warszawskimi planami zainteresował
się Gurlitt, gdy przygotowywał swą Historię Stylu
Barokowego. Był wtedy krótko w Warszawie w
r. 1886, ale zetknął się tylko z rosyjskimi sferami
oficjalnymi. Jak później napisał — unikał zetknięcia
się z polskimi fachowcami kolegami, bo taką otrzy-
mał instrukcję. Artykuł Gurlitta zreferował w „Kło-
sach” w r. 1889 Henryk Struve. Później nawiązał
kontakt z Gurlittem prof. Sokołowski, a jeździł do
Drezna Julian Pagaczewski, który pozyskał wiele foto-
grafii z plansz warszawskich. Pagaczewski nosił się
z myślą opracowania drezdeńskich materiałów doty-
czących polskiej architektury, ale stale mieszkał w
Krakowie, a o architekturze warszawskiej miał bardzo
luźne wiadomości i zamiaru swego z tych powodów
ńie zrealizował.
Gurlitt zamierzał przygotować pracę o architektu-
rze barokowej w Polsce i może też w krajach wschod-
niej Europy. W związku z tym Polakom, którzy stu-
diowali w jego „seminarium Historii Budownictwa”
w Wyższej Szkole Technicznej w Dreźnie wyznaczał
tematy dotyczące architektury polskiej. Byli to archi-
tekci: Wilhelm Goldberg, Stanisław Porczyński,
W. Kwapiszewski, Józef Kon i Weinhołd. Gurlitt nie
znał języka polskiego i nie mógł korzystać z polskiej
literatury, przy pomocy uczniów chciał więc ten brak
po trochu wypełnić.
Zajęcie Warszawy przez Niemców w pierwszej
wojnie światowej ożywiło zainteresowanie sasko-pol-
skimi stosunkami kulturalnymi. W kwietniu 1916 r.
Gurlitt przyjechał do Warszawy. W czasie krótkiego
pobytu z żadnym z polskich uczonych nie spotkał się.
W ,r. 1917 ukazało się jego wydawnictwo albumowe
Warschauer Bauten aus der Zeit der Sdchsischen
Kónige. W przedmowie dziękował za informację o
Polsce kilku uczonym niemieckim, którzy zajmowali
się historią ziem polskich.
Wydawnictwo Gurlitta było dla nas rewelacją, bo
ujawniało i reprodukowało w doskonałych ilustra-
cjach ważne dokumenty do dziejów architektury na-
szej. Natomiast tekst w tym wydawnictwie był wy-
razem skrajnej ignorancji i tupetu cechującego wielu
uczonych niemieckich. Myślę, że gdyby sytuacja była
odwrotna — uczony polski pisałby o sztuce w Niem-
czech w podobny sposób, nasze recenzje byłyby miaż-
dżące. A błędy tak skandaliczne, że już śmieszne
w cytowaniu literatury polskiej!
*) W czasie druku niniejszego numeru Prof. dr W. Hen-
tschel zmarl 22.XII.1970 r.
Można by zapytać, dlaczego uczeni polscy nie
podjęli gruntownych studiów nad drezdeńskimi ma-
teriałami w międzywojennym dwudziestoleciu. Odpo-
wiedzieć trzeba, że nie było to łatwe. Gdy w r. 1921
wraz z Antonim Wieczorkiewiczem i Tadeuszem Ma-
kowieckim — wszyscy trzej byliśmy studentami hi-
storii sztuki Uniwersytetu Warszawskiego — zgłosi-
liśmy się do Dyrekcji Archiwum Głównego w Dreź-
nie, odmówiono nam jako Połakom prawa wstępu.
Dodać trzeba, że polskie plansze znajdowały się w
Dreźnie nie w jednym, lecz w kilku zespołach archi-
walnych. I przy tym były nie opracowane archiwal-
nie, więc poszukiwania w tym tysiącu plansz były
bardzo trudne. Trzeba było, by najpierw pracownicy
archiwalni w ciągu dłuższego czasu uporządkowali te
tak bogate, a tak chaotycznie ułożone materiały, które
nieprawnie dostały się do Drezna, wywiezione w koń-
cu XVIII' w., bo należały nie do drezdeńskiego, lecz
do warszawskiego Urzędu Budowlanego — nie do
kurfirsta saskiego, lecz króla polskiego.
Polscy historycy sztuki tylko doraźnie korzystali
ze zbiorów drezdeńskich — wymienić można Alfreda
Lauterbacha i Wacława Husarskiego. Moje studia
tam w latach późniejszych były zbyt krótkie, bym
mógł osiągnąć poważniejsze rezultaty. Z uczonych
niemieckich prof. Eberhardt Hempel, wybitny histo-
ryk architektury, następca Gurlitta na Katedrze w
Wyższej Szkole Technicznej, dokładnie poznał całość
zbiorów i sporządził ich katalog. Prof. Hempel nosił
się z myślą ogłoszenia publikacji o warszawskiej
architekturze z czasów saskich, ale do tego nie doszło.
Opublikował tylko krótki artykuł w r. 1939 w
„Dresdner Geschichtsblatter”.
Dopiero teraz doczekaliśmy się wydawnictwa, któ-
re nareszcie umożliwi i ułatwi dalsze studia. To właś-
_ nie książka prof. dr Waltera Hentschla Die sachsische
Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen, wydana w
r. 1967 w Berlinie w Henschelverlag w ramach pu-
blikacji Deutsche Bauakademie, Schriften des In-
stituts fur Stadtebau und Architektur (dawniej
Schriften des Instituts fur Teorie und Geschichte der
Baukunst).
Tom I wydawnictwa Hentschla obejmuje 552 stro-
ny tekstu i 96 ilustracji, tom II — 581 ilustracji. We
■wstępie pisze Autor, że opracowanie drezdeńskich ma-
teriałów do polskiej architektury leży zarówno w nie-
mieckim jak w polskim interesie. Tak jest niewątpli-
wie, bo stanowią ciekawy rozdział w dziejach archi-
tektury europejskiej, a bardzo ważny w dziejach ar-
chitektury polskiej, w szczególności warszawskiej.
Rozdział I poświęcony jest organizacji prac bu-
dowlanych w Polsce na dworze Augusta II i Augu-
sta III, działalności Warszawskiego Urzędu Budowla-
nego i jego stosunkom z drezdeńskim Bauamtem.
W rozdziale II omówiona jest działalność 12 archi-
tektów, którymi są: J. Chr. Neumann, B. Chr. Mun-
nilch, J. D. Jauch, J. Z. Deybel, K. F. Póppelmann,
A. F. Richter, J. J. Móser, P. Hiż, J. F. Knóbel,
J. G. Daumann, E. Szreger i S. B. Zug. Rozdział III
obejmuje budowle wznoszone lub przebudowywane
za Augusta II: Zamek Królewski w Warszawie, Pałac
Saski, Ogród Saski, Oś Saska, Pałac Błękitny, Mary-
mont, Salę Senatorską w Grodnie, Ujazdów, Klasztor
i Kościół Bonifratrów w Warszawie, Wilanów, Ko-
szary Warszawskie i Kargową. Rozdział IV — kon-
tynuuje przegląd budowli za Augusta III. Są to:
Kaplica grobowa Augusta II u Kapucynów w War-
349