DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Pałamarz, Piotr: Krucyfiks w kościele św. Barbary w Krakowie: przyczynek do dziejów małopolskiej rzeźby gotyckiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0149
KRUCYFIKS W KOŚCIELE ŚW. BARBARY W KRAKOWIE
ustawiony został około r. 820 wielki krzyż za ołta-
rzem pośrodku świątyni w kościele klasztornym St.
Gallen oraz w kościele St. Riąuier w Centuli27. Za
czasów Filipa I (1060—>1108) w St. Germain-des-Pres
w Paryżu, za ołtarzem św. Wincentego wzniesiono
wielki krzyż ozdobiony kosztownymi kamieniami. Od
początku w. XI między krzyżem ołtarzowym a ołta-
rzem powstaje bliższy związek i odpowiednio do no-
wego stosunku nie jest to jedynie krzyż ale krucyfiks,
będący wskazaniem dokonującego się na tym ołtarzu
odnowienia ofiary krzyża23. W ciągu w. XII i na
początku następnego stulecia w budowlach kościel-
nych (szczególnie w katedrach i świątyniach klasztor-
nych) zaczyna występować lectorium, oddzielające
część kapłańską od pozostałej przestrzeni przeznaczo-
nej dla laikatu29. Rezultatem tej istotnej zmiany było
pojawienie się altare laicorum (parochiale), który miał
zastępować wiernym zasłonięty ołtarz główny, a sto-
jący dotychczas in medio ecclesiae krucyfiks zaczęto
przenosić na lectorium, bądź też umieszczano go su-
pra trabem w łuku tęczy30. Wyniesiony w ten spo-
sób krucyfiks to crur triumphalis (Triumphbogen),
cruz maior.
Imago crucifizi, zawieszone nad wejściem do prez-
biterium, jest widomym znakiem, stanowiącym ogni-
wo pośrednie w rozmowie wiernych z Bogiem 31. Jest
ono jednocześnie upostaciowaną antycypacją Mszy
św., która z kolei każdorazowo stanowi uobecnienie
soterycznej ofiary Chrystusa na krzyżu. Cruz maior,
dzięki tak znacznej funkcji, stał się trwałym elemen-
tem wyposażenia kościoła, a jego miejsce in medio
ecclesiae było najstosowniejsze w stosunku do re-
prezentowanych przez niego treści. Zasada umieszcza-
nia wizerunku Chrystusa na krzyżu in eminentori loco
miała być ściśle przestrzegana. Dlatego też w sprawo-
zdaniach z przeprowadzonych wizytacji kościelnych
występuje często sformułowanie effigies Crucifizi su-
pra trabem,, bądź też Crucifizum inter populum et
altare nullum32. Niepodipcirządkowywanie się temu
obcwiązkowi spotykało się z natychmiastową reakcją,
co znalazło np. wyraz w upomnieniu wystosowanym
w r. 1488 przez archidiakona gnieźnieńskiego Jana
z Łukowa do wszystkich proboszczów archidiecezji,
w którym m. in. zalecono: ecclesia eciam guelibet
campanes habeat et ymaginem Crucifizi in medio
ecclesie ponat guilibet rector33. Upomnienie Jana
z Łukowa prawie w oryginalnej wersji powtórzone zo-
stało pomiędzy r. 1546 a 1548 przez archidiakona kra-
kowskiego Bartłomieja Gądkowskiego i miało być
przestrzegane przez duchowieństwo archidiecezji kra-
kowskiej 34. Interesujące nas zagadnienie poruszone
zostało również przez Stanisława Rozjusza, wówczas
bpa warmińskiego, w jego słynnej Confessio catholi-
cae fidei Christiana, przygotowanej w pierwotnej wer-
27 BRAUN, Das christliche..., o.c., s. 468; — BENKER,
o.c., szp. 618.
28 BRAUN, Liturgisches..., o.c., s. 16; — tenże, Das
christliche..., o.c., s. 473.
29 J. SAUER, Symbolik des Kirchengebdudęs und seiner
Ausstattung in der Auffassung des Mittelalters, Freiburg
i.Br. 1902, s. 173—174; — J. BRAUN, Der christliche Altar
in seiner geschichtlichen Entwicklung II, Munchen 1924,
s. 650; — E. DOBERER, Lettner [w:] Lezikon fur Theologie
und Kirche VI, Freiburg i.Br. 1961, szp. 987—988.
30 BRAUN, Liturgisches..., o.c., s. 156; — BENKER, o.c.,
szp. 618.
31 SCZANIECKI, o.c., s. 165.
32 DUTKIEWICZ, o.c., s. 121; — W sprawozdaniu z wi-
zytacji w poaugustiańskim kościele św. Jana Chrzciciela
w Reszlu, przeprowadzonej 13.VIII.1609 r. przez bpa war-
mińskiego Szymona Rudnickiego, stwierdzono: Crucifizum
inter populum et altare nullum, sed eius loco cruz in
summitate iconae. Por. A. POSCHMANN, Das Augustiner-
kloster in Róssel, Braunsberg 1930, s. 98; — W sprawozda-
niu z wizytacji w kościele śś. Stanisława i Wacława w
Świdnicy, dokonanej w r. 1652, czytamy: ...crucifizi imagi-
nem ez parte, in medio autem ecclesiae nullum. Por.
J. JUNGNITZ, Visitationsberichte der Dibzese Breslau I,
Breslau 1902, s. 289.
33 Jan z Łukowa z początkiem r. 1488 został archidiako-
nem gnieźnieńskim i bezpośrednio po objęciu tej funkcji
wyznaczył kanonika katedry gnieźnieńskiej Alberta z Byd-
goszczy do przeprowadzenia wizytacji swego okręgu. Spra-
wozdanie wizytatora spowodowało, że jeszcze w tym sa-
mym roku archidiakon wystosował do wszystkich probosz-
czów archidiecezji szczegółową instrukcję, w której określił
ich obowiązki. Por. P. DAVID, Johannis de Łuków archi-
diaconi gneznensis monita ad parochos (1488), Kraków 1936,
s. 8.
34 Tenże, Przepisy archidiakona krakowskiego Bartło-
mieja Gądkowskiego (1546—1548), (nadb. z:) „Collectanea theo-
logica” XIV, Lwów 1933, s. 5.
U. 5. Krucyfiks w kościele św. Barbary w
Krakowie, fragment. (Fot. P. Pencakowski)
139
ustawiony został około r. 820 wielki krzyż za ołta-
rzem pośrodku świątyni w kościele klasztornym St.
Gallen oraz w kościele St. Riąuier w Centuli27. Za
czasów Filipa I (1060—>1108) w St. Germain-des-Pres
w Paryżu, za ołtarzem św. Wincentego wzniesiono
wielki krzyż ozdobiony kosztownymi kamieniami. Od
początku w. XI między krzyżem ołtarzowym a ołta-
rzem powstaje bliższy związek i odpowiednio do no-
wego stosunku nie jest to jedynie krzyż ale krucyfiks,
będący wskazaniem dokonującego się na tym ołtarzu
odnowienia ofiary krzyża23. W ciągu w. XII i na
początku następnego stulecia w budowlach kościel-
nych (szczególnie w katedrach i świątyniach klasztor-
nych) zaczyna występować lectorium, oddzielające
część kapłańską od pozostałej przestrzeni przeznaczo-
nej dla laikatu29. Rezultatem tej istotnej zmiany było
pojawienie się altare laicorum (parochiale), który miał
zastępować wiernym zasłonięty ołtarz główny, a sto-
jący dotychczas in medio ecclesiae krucyfiks zaczęto
przenosić na lectorium, bądź też umieszczano go su-
pra trabem w łuku tęczy30. Wyniesiony w ten spo-
sób krucyfiks to crur triumphalis (Triumphbogen),
cruz maior.
Imago crucifizi, zawieszone nad wejściem do prez-
biterium, jest widomym znakiem, stanowiącym ogni-
wo pośrednie w rozmowie wiernych z Bogiem 31. Jest
ono jednocześnie upostaciowaną antycypacją Mszy
św., która z kolei każdorazowo stanowi uobecnienie
soterycznej ofiary Chrystusa na krzyżu. Cruz maior,
dzięki tak znacznej funkcji, stał się trwałym elemen-
tem wyposażenia kościoła, a jego miejsce in medio
ecclesiae było najstosowniejsze w stosunku do re-
prezentowanych przez niego treści. Zasada umieszcza-
nia wizerunku Chrystusa na krzyżu in eminentori loco
miała być ściśle przestrzegana. Dlatego też w sprawo-
zdaniach z przeprowadzonych wizytacji kościelnych
występuje często sformułowanie effigies Crucifizi su-
pra trabem,, bądź też Crucifizum inter populum et
altare nullum32. Niepodipcirządkowywanie się temu
obcwiązkowi spotykało się z natychmiastową reakcją,
co znalazło np. wyraz w upomnieniu wystosowanym
w r. 1488 przez archidiakona gnieźnieńskiego Jana
z Łukowa do wszystkich proboszczów archidiecezji,
w którym m. in. zalecono: ecclesia eciam guelibet
campanes habeat et ymaginem Crucifizi in medio
ecclesie ponat guilibet rector33. Upomnienie Jana
z Łukowa prawie w oryginalnej wersji powtórzone zo-
stało pomiędzy r. 1546 a 1548 przez archidiakona kra-
kowskiego Bartłomieja Gądkowskiego i miało być
przestrzegane przez duchowieństwo archidiecezji kra-
kowskiej 34. Interesujące nas zagadnienie poruszone
zostało również przez Stanisława Rozjusza, wówczas
bpa warmińskiego, w jego słynnej Confessio catholi-
cae fidei Christiana, przygotowanej w pierwotnej wer-
27 BRAUN, Das christliche..., o.c., s. 468; — BENKER,
o.c., szp. 618.
28 BRAUN, Liturgisches..., o.c., s. 16; — tenże, Das
christliche..., o.c., s. 473.
29 J. SAUER, Symbolik des Kirchengebdudęs und seiner
Ausstattung in der Auffassung des Mittelalters, Freiburg
i.Br. 1902, s. 173—174; — J. BRAUN, Der christliche Altar
in seiner geschichtlichen Entwicklung II, Munchen 1924,
s. 650; — E. DOBERER, Lettner [w:] Lezikon fur Theologie
und Kirche VI, Freiburg i.Br. 1961, szp. 987—988.
30 BRAUN, Liturgisches..., o.c., s. 156; — BENKER, o.c.,
szp. 618.
31 SCZANIECKI, o.c., s. 165.
32 DUTKIEWICZ, o.c., s. 121; — W sprawozdaniu z wi-
zytacji w poaugustiańskim kościele św. Jana Chrzciciela
w Reszlu, przeprowadzonej 13.VIII.1609 r. przez bpa war-
mińskiego Szymona Rudnickiego, stwierdzono: Crucifizum
inter populum et altare nullum, sed eius loco cruz in
summitate iconae. Por. A. POSCHMANN, Das Augustiner-
kloster in Róssel, Braunsberg 1930, s. 98; — W sprawozda-
niu z wizytacji w kościele śś. Stanisława i Wacława w
Świdnicy, dokonanej w r. 1652, czytamy: ...crucifizi imagi-
nem ez parte, in medio autem ecclesiae nullum. Por.
J. JUNGNITZ, Visitationsberichte der Dibzese Breslau I,
Breslau 1902, s. 289.
33 Jan z Łukowa z początkiem r. 1488 został archidiako-
nem gnieźnieńskim i bezpośrednio po objęciu tej funkcji
wyznaczył kanonika katedry gnieźnieńskiej Alberta z Byd-
goszczy do przeprowadzenia wizytacji swego okręgu. Spra-
wozdanie wizytatora spowodowało, że jeszcze w tym sa-
mym roku archidiakon wystosował do wszystkich probosz-
czów archidiecezji szczegółową instrukcję, w której określił
ich obowiązki. Por. P. DAVID, Johannis de Łuków archi-
diaconi gneznensis monita ad parochos (1488), Kraków 1936,
s. 8.
34 Tenże, Przepisy archidiakona krakowskiego Bartło-
mieja Gądkowskiego (1546—1548), (nadb. z:) „Collectanea theo-
logica” XIV, Lwów 1933, s. 5.
U. 5. Krucyfiks w kościele św. Barbary w
Krakowie, fragment. (Fot. P. Pencakowski)
139