DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Pałamarz, Piotr: Krucyfiks w kościele św. Barbary w Krakowie: przyczynek do dziejów małopolskiej rzeźby gotyckiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0150
PIOTR PAŁAMARZ
sji na obrady synodu prowincjonalnego w Piotrkowie
w r. 1551. W wyznaniu wiary, wielokrotnie przez Ro-
zjusza uzupełnianym, zawarta jest głęboka interpre-
tacja treści krzyża, jak również szczegółowo określo-
ne miejsce jego usytuowania w kościele35 36. Krucyfiks
powinien być umieszczony pośrodku kościoła, w wy-
niosłym, najgodniejszym miejscu, aby przez wszyst-
kich wiernych mógł być oglądany. Również i w póź-
niejszym okresie problem ten był aktualny, co znala-
zło wyraz w wystąpieniu bpa warmińskiego Szymona
Rudnickiego w r. 1612, na synodzie diecezji warmiń-
skiej, w którym stwierdzał: Imago Sanctissimi Cruci-
fixi loco eminenti Inter populum et altare in omni-
bus Ecclesiis sit, tanto decentior et elegantior ąuanto
Ecclesia est insigniorse. Przytoczone w tym miejscu
przykłady mają za zadanie zobrazować jak wielkie
znaczenie przywiązywano do zasady umieszczania po-
środku kościoła rzeźby Zbawiciela na krzyżu, która
będąc uobecnieniem Chrystusa i przypomnieniem jego
ofiary odkupienia miała być, jak już stwierdzono,
obowiązującym atrybutem wystroju kościoła37.
Kościół św. Barbary, wzniesiony jako kaplica w
latach 1394—97 na miejscu ufundowanej przez Miko-
łaja Wierzynka trójprzęsłowej kostnicy, był budowlą
pięcioprzęsłową, zasklepioną38. Na podstawie wyni-
ków z ostatnich badań, opartych na szczegółowej ana-
lizie źródłowej oraz danych z eksploracji architekto-
nicznych, przeprowadzona została hipotetyczna re-
konstrukcja układu wnętrza pierwotnego kościoła go-
tyckiego, według której byłby on budową jednona-
wową, bez architektonicznie wydzielonego prezbite-
rium. Ponadto fragmentarycznie zachowane relikty
pierwotnego sklepienia pozwalają sądzić, iż ówczesny
kościół charakteryzował się odmiennymi proporcjami,
które zdeterminowane były wyraźnie obniżonym w
stosunku do obecnego sklepieniem gotyckim39. Po-
wyższa wersja rekonstrukcji rozplanowania gotyckie-
go wnętrza kościoła św. Barbary znajduje potwier-
dzenie w wiadomości z r. 1583, stanowiącej fragment
listu prowincjała prowincji polskiej Jana Pawła Cam-
pano do ówczesnego generała zakonu, informująca nas,
iż: Templum voco non saecellum quia renera ad con-
cionandum capacius est quam S. Stephanus cum sit
una Integra testudo sine ullis columnis net impedi-
mentis...40 Przytoczoną tutaj lapidarną charakterysty-
kę jednonawowego wnętrza kościoła św. Barbary,
przekrytego wspólnym sklepieniem bez zastosowania
podpór, odnieść należy do momentu przejęcia świąty-
ni przez jezuitólw, itj. do r. 1583. Nie posiadamy nie-
stety źródeł pisanych, które dotyczyłyby okresu po-
przedzającego objęcie kościoła przez jezuitów. Nato-
miast stwierdzić należy, iż wyniki przeprowadzonych
dotychczas badań architektonicznych nie wskazują na
to, aby przed r. 1583 prowadzone były w kościele pra-
ce budowlane, które zmieniłyby jego pierwotny układ.
Tak więc, pomimo istnienia kontrargumentów prze-
mawiających za pierwotnym, dwunawowym rozpla-
nowaniem wnętrza gotyckiego, stwierdzić można, iż
obecny stan wiedzy nad interesującą nas budowlą
pozwala uznać wymienioną wersję jej rekonstrukcji
za właściwą. Przychylając się do przytoczonej inter-
pretacji rozplanowania pierwotnego wnętrza kościoła
św. Barbary, postawić można pytanie, czy samoistne
ustawienie omawianego krucyfiksu pośrodku kościoła
mogło mieć miejsce. W źródłach archiwalnych brak
potwierdzenia istnienia ołtarza kiedykolwiek pośrod-
ku świątyni, a przytoczone dane wymieniają jedynie
sama rzeźbę, której pasyjną treść pogłębia bliżej nie
określona kolumna 41. Wymienioną przez Wielewickie-
go kolumnę, stanowiącą podporę dla wizerunku Chry-
stusa, interpretować można jako rodzaj niewysokie-
go postumentu, który mógł stanowić jedynie podsta-
wę dla samej rzeźby. W nawiązaniu do przytoczonej
przez autora Historii Domu motywacji, odnoszącej się
do przyczyn przeniesienia w r. 1622 krucyfiksu do
wielkiego ołtarza, trudno jest dopatrywać się we
wspomnianej kolumnie jakiejkolwiek podpory speł-
niającej rolę filara sklepiennego. Sądzić można, iż
usytuowany pośrodku kościoła filar w znacznie wię-
kszym stopniu aniżeli krucyfiks zasłaniałby wiernym
wielki ołtarz, a ponadto stanowiłby istotniejszą od
niego przeszkodę w układzie wnętrza podczas odpra-
wiania nabożeństw żałobnych 42. Na koniec próba in-
terpretowania owej kolumny, jako filaru konstruk-
cyjnego byłaby niezgodna z treścią fragmentarycznie
przytoczonego listu Jana Pawła Campano, jak rów-
nież przeczy jej wiadomość podana przez Wielewic-
kieigo. z której wynika, iż analizowany krucyfiks
przed przeniesieniem go do wielkiego ołtarza był
wkopany pośrodku kościoła.
Próbując określić funkcję badanego krucyfiksu w
czasie, gdy ustawiony był on pośrodku świątyni,
stwierdzić można, że jego pierwotna lokalizacja była
35 S. HOZIUSZ, Confessio catholicae fidei Christiana,
Viennae 1560, k. XI: Neque vero praeferi tantum crucem
instituit Ecclesia, rerum er in medio templi cuiu$que, in
eminentiori loco, ut ab omnibus conspici possit, Christi
crucifiri statuam ererit [...] — oparto się tutaj na edycji
Confessio z r. 1560, tzw. wersji A, wydanej przez oficynę
Michała Zymmermanna w Wiedniu, ponieważ według naj-
nowszych badań uważa się, że w wersji tej autor; zawarł
w pełni dojrzałą postawę dotyczącą liturgii mszalnej; —
P. SCZANIECKI, Służba Boża w dawnej Polsce —I Studia
o Mszy św., Poznań—Warszawa—Lublin 1966, seria 2, s. 37
i 192; — tenże, Liturgia mszalna..., o.c., s. 1Ś4—157 i
166—167.
36 Cyt. za SCZANIECKIM, Służba Boża..., o.c., s. 192
przyp. 12. — Por. Constitutiones Synodales dioeęesśis War-
miensis, Brunsbergae 1612, s. 314.
37 A. M. OLSZEWSKI, Małopolskie krucyfiksy gotyckie,
„Biul. Hist. Sztuki” XXIX, 1967, nr 4, S. 567.
38 j. PASZENDA, Kościół św. Barbary w Krakowie.
Problem rekonstrukcji, „Biul. Hist. Sztuki” XXIX, 1967,
nr 4, s. 564; — Katalog Zabytków..., o.c., s. 94.
39 PASZENDA, Kościół św. Barbary..., o.c., s. 567; —
tenże, List Władysława Łuszczkie wieża..., o.c., s. 97—98.
40 Archiwum Romanum Societatis Jesu, Germ. 161,
f. 303; — PASZENDA, List Władysława Łuszczkiewicza...,
o.c., s. 98. Za łaskawe udostępnienie niniejszego źródła
dziękuję serdecznie ks. mgr Jerzemu Paszendzie.
41 Łaciński termin columna ma wielorakie znaczenie
i może być tłumaczony jako słup, kolumna, filar oraz
szkarpa — por. PASZENDA, List Władysława Łuszczkiewte
cza..., o.c., s. 98. W ikonografii kolumna najczęściej inter-
pretowana jest jako symbol Męczeńskiej Ofiary Chrystusa.
Por. G. FERGUSON, Sings and Symbols in Christian Art,
New York 1955, s. 318.
42 M. ROŻEK, Nieistniejący kościół św. Szczepana w
Krakowie, „Biul. Hist. Sztuki” XXXVI, 1974, nr 3, s. 219,
przyp. 38.
140
sji na obrady synodu prowincjonalnego w Piotrkowie
w r. 1551. W wyznaniu wiary, wielokrotnie przez Ro-
zjusza uzupełnianym, zawarta jest głęboka interpre-
tacja treści krzyża, jak również szczegółowo określo-
ne miejsce jego usytuowania w kościele35 36. Krucyfiks
powinien być umieszczony pośrodku kościoła, w wy-
niosłym, najgodniejszym miejscu, aby przez wszyst-
kich wiernych mógł być oglądany. Również i w póź-
niejszym okresie problem ten był aktualny, co znala-
zło wyraz w wystąpieniu bpa warmińskiego Szymona
Rudnickiego w r. 1612, na synodzie diecezji warmiń-
skiej, w którym stwierdzał: Imago Sanctissimi Cruci-
fixi loco eminenti Inter populum et altare in omni-
bus Ecclesiis sit, tanto decentior et elegantior ąuanto
Ecclesia est insigniorse. Przytoczone w tym miejscu
przykłady mają za zadanie zobrazować jak wielkie
znaczenie przywiązywano do zasady umieszczania po-
środku kościoła rzeźby Zbawiciela na krzyżu, która
będąc uobecnieniem Chrystusa i przypomnieniem jego
ofiary odkupienia miała być, jak już stwierdzono,
obowiązującym atrybutem wystroju kościoła37.
Kościół św. Barbary, wzniesiony jako kaplica w
latach 1394—97 na miejscu ufundowanej przez Miko-
łaja Wierzynka trójprzęsłowej kostnicy, był budowlą
pięcioprzęsłową, zasklepioną38. Na podstawie wyni-
ków z ostatnich badań, opartych na szczegółowej ana-
lizie źródłowej oraz danych z eksploracji architekto-
nicznych, przeprowadzona została hipotetyczna re-
konstrukcja układu wnętrza pierwotnego kościoła go-
tyckiego, według której byłby on budową jednona-
wową, bez architektonicznie wydzielonego prezbite-
rium. Ponadto fragmentarycznie zachowane relikty
pierwotnego sklepienia pozwalają sądzić, iż ówczesny
kościół charakteryzował się odmiennymi proporcjami,
które zdeterminowane były wyraźnie obniżonym w
stosunku do obecnego sklepieniem gotyckim39. Po-
wyższa wersja rekonstrukcji rozplanowania gotyckie-
go wnętrza kościoła św. Barbary znajduje potwier-
dzenie w wiadomości z r. 1583, stanowiącej fragment
listu prowincjała prowincji polskiej Jana Pawła Cam-
pano do ówczesnego generała zakonu, informująca nas,
iż: Templum voco non saecellum quia renera ad con-
cionandum capacius est quam S. Stephanus cum sit
una Integra testudo sine ullis columnis net impedi-
mentis...40 Przytoczoną tutaj lapidarną charakterysty-
kę jednonawowego wnętrza kościoła św. Barbary,
przekrytego wspólnym sklepieniem bez zastosowania
podpór, odnieść należy do momentu przejęcia świąty-
ni przez jezuitólw, itj. do r. 1583. Nie posiadamy nie-
stety źródeł pisanych, które dotyczyłyby okresu po-
przedzającego objęcie kościoła przez jezuitów. Nato-
miast stwierdzić należy, iż wyniki przeprowadzonych
dotychczas badań architektonicznych nie wskazują na
to, aby przed r. 1583 prowadzone były w kościele pra-
ce budowlane, które zmieniłyby jego pierwotny układ.
Tak więc, pomimo istnienia kontrargumentów prze-
mawiających za pierwotnym, dwunawowym rozpla-
nowaniem wnętrza gotyckiego, stwierdzić można, iż
obecny stan wiedzy nad interesującą nas budowlą
pozwala uznać wymienioną wersję jej rekonstrukcji
za właściwą. Przychylając się do przytoczonej inter-
pretacji rozplanowania pierwotnego wnętrza kościoła
św. Barbary, postawić można pytanie, czy samoistne
ustawienie omawianego krucyfiksu pośrodku kościoła
mogło mieć miejsce. W źródłach archiwalnych brak
potwierdzenia istnienia ołtarza kiedykolwiek pośrod-
ku świątyni, a przytoczone dane wymieniają jedynie
sama rzeźbę, której pasyjną treść pogłębia bliżej nie
określona kolumna 41. Wymienioną przez Wielewickie-
go kolumnę, stanowiącą podporę dla wizerunku Chry-
stusa, interpretować można jako rodzaj niewysokie-
go postumentu, który mógł stanowić jedynie podsta-
wę dla samej rzeźby. W nawiązaniu do przytoczonej
przez autora Historii Domu motywacji, odnoszącej się
do przyczyn przeniesienia w r. 1622 krucyfiksu do
wielkiego ołtarza, trudno jest dopatrywać się we
wspomnianej kolumnie jakiejkolwiek podpory speł-
niającej rolę filara sklepiennego. Sądzić można, iż
usytuowany pośrodku kościoła filar w znacznie wię-
kszym stopniu aniżeli krucyfiks zasłaniałby wiernym
wielki ołtarz, a ponadto stanowiłby istotniejszą od
niego przeszkodę w układzie wnętrza podczas odpra-
wiania nabożeństw żałobnych 42. Na koniec próba in-
terpretowania owej kolumny, jako filaru konstruk-
cyjnego byłaby niezgodna z treścią fragmentarycznie
przytoczonego listu Jana Pawła Campano, jak rów-
nież przeczy jej wiadomość podana przez Wielewic-
kieigo. z której wynika, iż analizowany krucyfiks
przed przeniesieniem go do wielkiego ołtarza był
wkopany pośrodku kościoła.
Próbując określić funkcję badanego krucyfiksu w
czasie, gdy ustawiony był on pośrodku świątyni,
stwierdzić można, że jego pierwotna lokalizacja była
35 S. HOZIUSZ, Confessio catholicae fidei Christiana,
Viennae 1560, k. XI: Neque vero praeferi tantum crucem
instituit Ecclesia, rerum er in medio templi cuiu$que, in
eminentiori loco, ut ab omnibus conspici possit, Christi
crucifiri statuam ererit [...] — oparto się tutaj na edycji
Confessio z r. 1560, tzw. wersji A, wydanej przez oficynę
Michała Zymmermanna w Wiedniu, ponieważ według naj-
nowszych badań uważa się, że w wersji tej autor; zawarł
w pełni dojrzałą postawę dotyczącą liturgii mszalnej; —
P. SCZANIECKI, Służba Boża w dawnej Polsce —I Studia
o Mszy św., Poznań—Warszawa—Lublin 1966, seria 2, s. 37
i 192; — tenże, Liturgia mszalna..., o.c., s. 1Ś4—157 i
166—167.
36 Cyt. za SCZANIECKIM, Służba Boża..., o.c., s. 192
przyp. 12. — Por. Constitutiones Synodales dioeęesśis War-
miensis, Brunsbergae 1612, s. 314.
37 A. M. OLSZEWSKI, Małopolskie krucyfiksy gotyckie,
„Biul. Hist. Sztuki” XXIX, 1967, nr 4, S. 567.
38 j. PASZENDA, Kościół św. Barbary w Krakowie.
Problem rekonstrukcji, „Biul. Hist. Sztuki” XXIX, 1967,
nr 4, s. 564; — Katalog Zabytków..., o.c., s. 94.
39 PASZENDA, Kościół św. Barbary..., o.c., s. 567; —
tenże, List Władysława Łuszczkie wieża..., o.c., s. 97—98.
40 Archiwum Romanum Societatis Jesu, Germ. 161,
f. 303; — PASZENDA, List Władysława Łuszczkiewicza...,
o.c., s. 98. Za łaskawe udostępnienie niniejszego źródła
dziękuję serdecznie ks. mgr Jerzemu Paszendzie.
41 Łaciński termin columna ma wielorakie znaczenie
i może być tłumaczony jako słup, kolumna, filar oraz
szkarpa — por. PASZENDA, List Władysława Łuszczkiewte
cza..., o.c., s. 98. W ikonografii kolumna najczęściej inter-
pretowana jest jako symbol Męczeńskiej Ofiary Chrystusa.
Por. G. FERGUSON, Sings and Symbols in Christian Art,
New York 1955, s. 318.
42 M. ROŻEK, Nieistniejący kościół św. Szczepana w
Krakowie, „Biul. Hist. Sztuki” XXXVI, 1974, nr 3, s. 219,
przyp. 38.
140