Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (37.1975)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

te pozwoliły zespołowi na opraco-
wanie względnie pełnego zarysu hi-
storii szkła w Polsce, począwszy od
najwcześniejszych starożytnych zna-
lezisk na naszych ziemiach, a koń-
cząc na momencie przejścia polskie-
go szklarstwa w stadium masowej
produkcji ok. połowy XIX w. Do-
konano wielu odkryć dotyczących
historii hutnictwa szklanego, a tak-
że i form wytwarzanych szkieł.
W opracowaniu zabytków najwięk-
sze zasługi położyła S. Ciepiela, któ-
ra metodą archeologiczną odtworzy-
ła nieznane dotychczas formy szkieł
używanych w Polsce w okresie od
XIV do XVII w. Poszerzyła tym sa-
mym radykalnie stan wiedzy o szkle
tego okresu, znanego dotychczas je-
dynie poprzez zabytki szkła malo-
wanego, opracowanego przez K.
Buczkowskiego. Dalsze ustalenia do-
tyczą polskich szkieł z późniejszego,
stosunkowo dobrze znanego okresu
rozkwitu polskich manufaktur w
XVIII w. Wydobyto na jaw nowe
ośrodki szklarstwa. Do znanej już
grupy szkieł lubaczowskich i urzec-
ko-nalibockich P. Chrzanowska do-
łączyła wytwórczość manufaktury
Sanguszków w Cudnowie. H. Choj-
nacka opublikowała lakoniczne wia-
domości o manufakturze króła Au-
gusta II na Bielanach oraz Pr. Bie-
lińskiego w ziemi Czerskiej, dotąd
jednak nie natrafiono na archiwalia,
które pozwoliłyby powiązać z nimi
odpowiednie zabytki. Podstawowe
znaczenie zyskała monografia Z. Ka-
mieńskiej o Urzeczu oraz odkrycia
archiwalne E. Łopacińskiego, doty-
czące Naliboków. Stały się one pod-
stawą nowych ustaleń dotyczą-
cych hut radziwiłłowskich. które są
przedmiotem niniejszego referatu.
Do niedawna nie rozróżniano
wyrobów hut radziwiłłowskich w
Nalibokach i Urzeczu, i dlatego sto-
sowano do nich wspólną nazwę
szkieł urzecko-nalibockich. Dopiero
wyżej wymienione prace pozwoliły
na rozpoznanie i wyodrębnienie wy-
robów manufaktury nalibockiei z
pierwszego okresu jej działalności,

tj. od jej powstania w 1725 r. do
czasu uruchomienia produkcji zdo-
bionego szkła stołowego w Urzeczu
w 1750 r., odkąd rozpoczynają się
ścisłe związki obu manufaktur, a co
za tym idzie, ujednolicenie ich wy-
robów.
Produkcja huty nalibockiej roz-
wijała się początkowo pod wpływem
fachowców sprowadzonych z Drez-
na. Organizator manufaktury Fr.
K. Fremel rozpoczął produkcję
ulepszonego, tzw. „kryształowego”
szkła oraz szkła rubinowego. Arty-
ści-grawerzy, jak Dreher (1728—31)
oraz Jan i Henryk Hencowie (ok.
1740—44) podnieśli wysoko kunszt
rżnięcia szkła, przy czym pierwszy
z nich wprowadził w 1728 r. tech-
nikę szlifu reliefowego, na wzór
berlińsko-poczdamski.
Dotychczas udało się wyodrębnić
ok. 20 szkieł nalibockich z omawia-
nego okresu. Reprezentują je m.in.
dwa kielichy, zwracające uwagę
swoją dekoracją grawerowaną. Są
to: kielich z monogramem Anny
Radziwiłłowej i jej herbem rodo-
wym „Pogoń” w oprawie ornamen-
talnej w stylu Beraina, niewątpli-
wie praca Drehera z ok. 1728—29 r.
oraz kielich ze sceną z Orfeuszem
z dekoracyjną podbudową i polskim,
nie w pełni gramatycznie popraw-
nym napisem objaśniającym: Orp-
heus gra zapewnia z Drzewem v
zwierzami, której wykonawcą był
przypuszczalnie Jan Henc ok. 1743 r.
(Oba w Muzeum w Tarnowie).
Dwa inne szkła świadczą o upra-
wianiu w warsztacie nalibockim
trudnej techniki szlifu wypukłego,
który przybrał Itu, za wzorem ber-
lińsko-poczdamskim, formę fryzu z
liści akantu zdobiącego dolną cześć
czaszy, trzon i stooe kielicha, a tak-
że formę kaboszonów uszeregowa-
nych w porządku ornamentalnym
przy krawędzi czaszy. Dekioracia
tego typu występuję na okazałym
kielichu z herbem Trąby i Topór,
z kolekcji Muzeum Narodowego w
Krakowie. Powstanie jego można
datować na rok 1728, przyjmując.

IRENA TURNAU
GARBARSTWO SKÓR KOLOROWYCH W POLSCE OD

Skóry kolorowe w dawnej Polsce
produkowane były za pomocą odpo-
wiedniej wyprawy i następnie
wcierania roztworów barwiących
w lico skóry. Produkcją skór kolo-
rowych zajmowały się cztery cechy:
czerwonoskórników, białoskóra ików
związanych organizacyjnie z zam-

szownikami, kordybaników i safia-
iników. Czerwonoskórnicy garbowali
swe wyroby korą dębową dodając
do ostatniej brzeczki drzewo queb-
racho, co nadawało skórom odcień
czerwonawy. Juchty garbowano ko-
rą dębową, wierzbową lub brzozo-
wą i dogarbowywano sumakiem, co

że mógł być darem Anny Radzi-
wiłłowej dla Mikołaja Radziwiłła
i Anny Bełchackiej z okazji ich za-
ślubin w tymże roku. Drugim przy-
kładem jest olbrzymi puchar z na-
krywą ze zbiorów Muzeum w Cor-
ning (USA). Posiada on charakter
szczególnie reprezentacyjny, co tłu-
maczy treść jego dekoracji, będącej
apoteozą rodu Radziwiłłów w oso-
bach Anny Radziwiłłowej i jej sy-
nów Michała, Karola i Hieronima,
których herb i monogramy zdobione
festonami i rogami obfitości okalają
czaszę pucharu.
Z czasem, przy coraz większym
wkładzie sił miejscowych w pracę
huty, krystalizowały się oryginalne,
swoiste cechy szkła nalibockiego.
Ten proces zachodzących zmian w
jego wczesnej fazie ilustruje kielich
z fryzem w orły ,i wazony z kwiata-
mi (Muzeum w Tarnowie), na któ-
rym wiernie odtworzone, znane mo-
tywy wzornikowe weszły w skład
nowego układu kompozycyjnego.
Również modyfikacji w stosunku do
wzorów berlińsko-poczdamskich ule-
gła reliefowa dekoracja przykrawę-
dna. Zdobnictwo to można uznać za
pracę Mikołaja Stasieiwicza lub któ-
regoś z braci Dubickich, a jego
powstanie datować na lata ok.
1735—4743.
W zakończeniu stwierdzić należy,
że przy dobrze rozwijających się
badaniach nad dawnym szklarstwem
polskim, istnieją duże braki w za-
kresie wieku XIX. W tym czasie
szklarstwo przechodzi powoli do
form produkcji szerokorynkowej,
przybierając jednocześnie cechy ko-
smopolityczne, wobec czego zanikają
kryteria umożliwiające wyodrębnie-
nie wyrobów produkcji rodzimej.
Przyszli badacze tego okresu będą
musieli przede wszystkim przepro-
wadzić poszukiwania obiektów po-
siadających konkretną metrykę po-
chodzenia, a pomogą im, być może,
zaczęte już próby eksploracji tere-
nów, na których w XIX w. praco-
wały określone huty szkła.

XVI DO XVIII WIEKU
utrwalało jasny żółtozielony kolor,
nie wymagający dalszego farbowa-
nia. Niektóre skóry czerniono, farbo-
wano na czerwono, biało, rdzawo
czy żółto przeważnie poprzez wcie-
ranie zapraw farb mineralnych w
lico. Białoskórnictwo polegało na
garbowaniu skór ałunem glinu, otrę-

76