DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Recenzje - polemiki
DOI Artikel:Białostocka, Jolanta Maurin: "Dzieło sztuki między światopoglądem i nauką"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0282
RECENZJE
POLEM
I K I
JOLANTA MAURIN-BIAŁOSTOCKA
„DZIEŁO SZTUKI MIĘDZY ŚWIATOPOGLĄDEM I NAUKĄ” *
Das Kunstwerk zwżschen Weltanschauung und
W opublikowanym w 1953 r. artykule Trzy dzie-
sięciolecia historii sztuki w Stanach Zjednoczonych
Erwin Panofsky powiedział — cytując nie wymie-
nionego zresztą z nazwiska amerykańskiego kolegę —
że ojczystym językiem historii sztuki jest niemiecki1.
Przypomniał, że pierwszą książką — z r. 1764 — gdzie
termin ten użyty został w tytule, jest Geschichte der
Kunst des Altertums Winckelmanna, że podstawy me-
todyczne nowej dyscypliny stworzył Karl Friedrich
Rumohr w swej wydanej w 1827 r. pracy Italienische
Forschungen i że jeszcze wcześniej — w r. 1813 -—
powołano do życia w Getyndze pierwszą katedrę hi-
storii sztuki i powierzono ją hamburczykowi Johanno-
wi Dominicowi Fiorillo. „W ciągu następnych lat, na
katedrach historii sztuki mnożących się szybko w
Niemczech, Austrii i Szwajcarii zasiadali ludzie, któ-
rych nazwiska nigdy nie przestaną mieć znaczenia:
Jacob Burckhardt, Julius Schlosser, Franz Wickhoff,
Carl Justi, Alois Riegl, Max Dvofak, Georg Dehio,
Heinrich Wólfflin, Aby Warburg, Adolf Goldschmidt,
Wilhelm Vdge.” Uzupełnijmy — posuwając się na-
przód w czasie — tę listę nazwiskiem samego Panof-
sky’ego, we wczesnej, ale podstawowej fazie jego
twórczości naukowej '(sprzed r. 1933) i kilku mło-
dych wówczas historyków sztuki reprezentujących tzw.
drugą szkołę wiedeńską, mniej lub więcej związa-
nych z Czasopismem „Kritische Berichte zur kunst-
geschichtlichen Literatur”. Nazwiska tych badaczy,
których działalność w strefie języka niemieckiego mo-
gła przeciągnąć się aż do 1937 r., to Bruno Fiirst,
Otto Pacht, Friedrich Antal i last but not least Hans
Sedlmayr.
Tę znakomitą światową sytuację niemiecko-języ-
cznej historii sztuki podcięło w sposób zasadniczy
przejęcie władzy .przez narodowych socjalistów a do-
biła ją aneksja Austrii. Dyscyplina „pozbawiona przez
emigrację swych najlepszych przedstawicieli [...] zre-
zygnowała z pielęgnowania swych racjonalnych i kry-
tycznych tradycji. Tego wpustu krwi» nie można odro-
bić nawet przy najlepszej woli. Można natomiast do-
konać oględzin zwłok, które po tym zabiegu pozo-
stały”.
* Praca referowana na zebraniu naukowym w dniu 11
kwietnia 1972 r. w Instytucie Sztuki PAN.
WissenscbMft, red. M. Warnke, Gutersloh 1970
Ostatnie zdania zacytowane zostały ze wstępu do
książki, którą pragnę omówić. Trzeba jednak od razu
przedstawić także pewne wątpliwości. Dyskusja, któ-
ra zmaterializowała się w książce, ma w opinii jej
sprawców charakter lokalny, wewnętrzno-niemiecki,
a nawet wewnętrzno-zachodnio-niemiecki. Młodzi
„gniewni” historycy sztuki w R.F.N. kwestionują wła-
sną narodową przeszłość naukową. Dla historyków
sztuki, którzy z uwagi na zakres swej specjalności
muszą często stykać się z niemiecką literaturą nauko-
wą XX a nawet XIX w., książka o której mówię po-
winna być interesująca i użyteczna. Czy ma ona jed-
nak znaczenie o zasięgu szerszym i rozleglej szą przy-
datność, wykazując przecież niewątpliwie niedojrza-
łość, świadomą i nieświadomą tendencyjność, skłon-
ność do przekształcania charakterystyki w karyka-
turę? Wydaje mi się, że ma, i spróbuję to w niniej-
szym omówieniu wyjaśnić.
Sama książka powstała nieco przypadkowo. Zna-
lazły się w niej materiały powstałe z innej, specjal-
nej okazji. Są to mianowicie referaty wygłoszone w
Kolonii w kwietniu 1970 r. na Zjeździe Związku Hi-
storyków Sztuki R.F.N., w sekcji noszącej tę samą
nazwę co powstała później książka: Dzieło sztuki po-
między światopoglądem i nauką. Szereg artykułów
uzupełniono też sprawozdaniami z dyskusji, która im
towarzyszyła. Włączono ponadto dwa teksty o cha-
rakterze sprawozdawczym: analizę recenzji prasowych
(ukazało się ich około 30 w ciągu miesiąca zaledwie)
i uwagi dotyczące przebiegu prac sekcji oraz noty
bio-biblio graficzne, które charakteryzują autorów. Ma-
teriały te dają więc dodatkowe informacje o uczest-
nikach dyskusji, jej przebiegu i oddźwięku.
Artykuł wstępny — współprzewodniczącego sekcji
Martina Warnkego — charakteryzuje jej program
Dwa następne — Sw. Teresa Berniniego i Jeździec
Bamberski — nie dotyczą bynamniej tytułowych
dzieł lecz ich recepcji i interpretacji. Tytuły następ-
nych: Ideologiczno-krytyczne uwagi dotyczące sztuki
abstrakcyjnej i jej interpretacji — przykład: Kandin-
sky; Rembrandt jako towar; Motywy światopoglądo-
we w popularno-naukowej literaturze z zakresu hi-
1 E. PANOFSKY, Three Decades of Art History in) the
United States [1953] [w:] Meaning in the Vłsual Arts,
Garden City 1955, s. 321—346, tu s. 322.
270
POLEM
I K I
JOLANTA MAURIN-BIAŁOSTOCKA
„DZIEŁO SZTUKI MIĘDZY ŚWIATOPOGLĄDEM I NAUKĄ” *
Das Kunstwerk zwżschen Weltanschauung und
W opublikowanym w 1953 r. artykule Trzy dzie-
sięciolecia historii sztuki w Stanach Zjednoczonych
Erwin Panofsky powiedział — cytując nie wymie-
nionego zresztą z nazwiska amerykańskiego kolegę —
że ojczystym językiem historii sztuki jest niemiecki1.
Przypomniał, że pierwszą książką — z r. 1764 — gdzie
termin ten użyty został w tytule, jest Geschichte der
Kunst des Altertums Winckelmanna, że podstawy me-
todyczne nowej dyscypliny stworzył Karl Friedrich
Rumohr w swej wydanej w 1827 r. pracy Italienische
Forschungen i że jeszcze wcześniej — w r. 1813 -—
powołano do życia w Getyndze pierwszą katedrę hi-
storii sztuki i powierzono ją hamburczykowi Johanno-
wi Dominicowi Fiorillo. „W ciągu następnych lat, na
katedrach historii sztuki mnożących się szybko w
Niemczech, Austrii i Szwajcarii zasiadali ludzie, któ-
rych nazwiska nigdy nie przestaną mieć znaczenia:
Jacob Burckhardt, Julius Schlosser, Franz Wickhoff,
Carl Justi, Alois Riegl, Max Dvofak, Georg Dehio,
Heinrich Wólfflin, Aby Warburg, Adolf Goldschmidt,
Wilhelm Vdge.” Uzupełnijmy — posuwając się na-
przód w czasie — tę listę nazwiskiem samego Panof-
sky’ego, we wczesnej, ale podstawowej fazie jego
twórczości naukowej '(sprzed r. 1933) i kilku mło-
dych wówczas historyków sztuki reprezentujących tzw.
drugą szkołę wiedeńską, mniej lub więcej związa-
nych z Czasopismem „Kritische Berichte zur kunst-
geschichtlichen Literatur”. Nazwiska tych badaczy,
których działalność w strefie języka niemieckiego mo-
gła przeciągnąć się aż do 1937 r., to Bruno Fiirst,
Otto Pacht, Friedrich Antal i last but not least Hans
Sedlmayr.
Tę znakomitą światową sytuację niemiecko-języ-
cznej historii sztuki podcięło w sposób zasadniczy
przejęcie władzy .przez narodowych socjalistów a do-
biła ją aneksja Austrii. Dyscyplina „pozbawiona przez
emigrację swych najlepszych przedstawicieli [...] zre-
zygnowała z pielęgnowania swych racjonalnych i kry-
tycznych tradycji. Tego wpustu krwi» nie można odro-
bić nawet przy najlepszej woli. Można natomiast do-
konać oględzin zwłok, które po tym zabiegu pozo-
stały”.
* Praca referowana na zebraniu naukowym w dniu 11
kwietnia 1972 r. w Instytucie Sztuki PAN.
WissenscbMft, red. M. Warnke, Gutersloh 1970
Ostatnie zdania zacytowane zostały ze wstępu do
książki, którą pragnę omówić. Trzeba jednak od razu
przedstawić także pewne wątpliwości. Dyskusja, któ-
ra zmaterializowała się w książce, ma w opinii jej
sprawców charakter lokalny, wewnętrzno-niemiecki,
a nawet wewnętrzno-zachodnio-niemiecki. Młodzi
„gniewni” historycy sztuki w R.F.N. kwestionują wła-
sną narodową przeszłość naukową. Dla historyków
sztuki, którzy z uwagi na zakres swej specjalności
muszą często stykać się z niemiecką literaturą nauko-
wą XX a nawet XIX w., książka o której mówię po-
winna być interesująca i użyteczna. Czy ma ona jed-
nak znaczenie o zasięgu szerszym i rozleglej szą przy-
datność, wykazując przecież niewątpliwie niedojrza-
łość, świadomą i nieświadomą tendencyjność, skłon-
ność do przekształcania charakterystyki w karyka-
turę? Wydaje mi się, że ma, i spróbuję to w niniej-
szym omówieniu wyjaśnić.
Sama książka powstała nieco przypadkowo. Zna-
lazły się w niej materiały powstałe z innej, specjal-
nej okazji. Są to mianowicie referaty wygłoszone w
Kolonii w kwietniu 1970 r. na Zjeździe Związku Hi-
storyków Sztuki R.F.N., w sekcji noszącej tę samą
nazwę co powstała później książka: Dzieło sztuki po-
między światopoglądem i nauką. Szereg artykułów
uzupełniono też sprawozdaniami z dyskusji, która im
towarzyszyła. Włączono ponadto dwa teksty o cha-
rakterze sprawozdawczym: analizę recenzji prasowych
(ukazało się ich około 30 w ciągu miesiąca zaledwie)
i uwagi dotyczące przebiegu prac sekcji oraz noty
bio-biblio graficzne, które charakteryzują autorów. Ma-
teriały te dają więc dodatkowe informacje o uczest-
nikach dyskusji, jej przebiegu i oddźwięku.
Artykuł wstępny — współprzewodniczącego sekcji
Martina Warnkego — charakteryzuje jej program
Dwa następne — Sw. Teresa Berniniego i Jeździec
Bamberski — nie dotyczą bynamniej tytułowych
dzieł lecz ich recepcji i interpretacji. Tytuły następ-
nych: Ideologiczno-krytyczne uwagi dotyczące sztuki
abstrakcyjnej i jej interpretacji — przykład: Kandin-
sky; Rembrandt jako towar; Motywy światopoglądo-
we w popularno-naukowej literaturze z zakresu hi-
1 E. PANOFSKY, Three Decades of Art History in) the
United States [1953] [w:] Meaning in the Vłsual Arts,
Garden City 1955, s. 321—346, tu s. 322.
270