DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Lileyko, Jerzy: Władysławowski Pokój Marmurowy na Zamku Królewskim w Warszawie i jego twórcy - Giovanni Battista Gisleni i Peter Danckers de Rij
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0021
JERZY LILEYKO
WŁADYSŁAWOWSKI POKÓJ MARMUROWY NA ZAMKU KRÓLEWSKIM
W WARSZAWIE I JEGO TWÓRCY —GIOVANNI BATTISTA GISLENI
I PETER DANCKERS DE RIJ*
Uwagi wstępne. Pokój Marmurowy na Zam-
ku był jedną z najwybitniejszych realizacji artystycz-
nych, które powstały w kręgu mecenatu Władysła-
wa IV. Okładzina inkrustowana wielobarwnym mar-
murem, zespół malowideł o tematyce historyczno-
-batalistycznej i seria wizerunków — Jagiellońskiej
familii tworzyły majestatyczne wnętrze o swoistym
wyrazie ideowym.
Przypuszczenie, że budowę Pokoju Marmurowego
zaczęto już za Zygmunta III, nie wydaje się słuszne1.
Jeszcze w XVIII w. Władysław IV był uważany za
twórcę Pokoju, skoro Adam Naruszewicz pisał: Wła-
dysław IV chcąc zostawić w Zamku Warszawskim [...]
pamiątkę familii swojej królewskiej, kazał wysłać
marmurami ściany pokoju narożnego [...] i w nim ob-
razy postawić Jagiellończyków, Wazów i niektórych
książąt rakuskich z którymi przez ojca, matkę, żonę
i babkę miał pokrewieństwo2.
Ponadto na Władysława IV jako fundatora wska-
zuje tematyka znajdujących się tu malowideł histo-
rycznych, a także dobór wizerunków królewskich,
wśród których odnajdujemy portrety Cecylii Renaty,
jej rodziców — cesarza Ferdynanda II i Anny Marii
bawarskiej — oraz królewicza Zygmunta Kazimierza,
urodzonego w r. 1640. Wskazuje to, że seria portre-
tów powstała po tej dacie, co z kolei pozwala przy-
puszczać, że jednocześnie wykonano dekorację ścien-
ną, stanowiącą całość kompozycyjną z portretami.
Pierwszy znany opis Pokoju pozostawił Adam Ja-
rzębski w 1643 r. Opis ten w całości zasługuje na
przytoczenie:
W jednym jest ściana sadzona,
Jak zwierciadło wygładzona,
* Praca niniejsza była referowana na Seminarium dok-
torskim prof. dr Stanisława Lorentza w styczniu 1974 r.
i Pokój Marmurowy od dawna budził zainteresowanie
badaczy por.: K. SKÓREWICZ, Zamek Królewski w War-
szawie, Kraków 1924, s. 19—20; — A. KRÓL, Zamek Królew-
ski w Warszawie, Kraków 1926, s. 32—33; — [W. TOMKIE-
WICZ], Zamek Warszawski [w:] Słownik Historyczny Sztuk
Plastycznych, Warszawa 1951, s. 88; — tenże, Budowa
Zamku Królewskiego w Warszawie za panowania Zygmunta
HI, „Roczn. Warsz.” II, 1961, s. 31; — tenże, Zamek Wa-
zów i Sasów [w:] Zamek Królewski w Warszawie, Archi-
tektura, ludzie, historia, Warszawa 1972, s. 69; — A. KRÓL,
Od marmurów rozmaitych
Różnej farby, wyśmienitych;
Przy niej komin, jak fontana,
Z metalu kształtny, u Pana;
Malowanie, co się działo
W Moskwie, gdzie indziej widziało;
I turecką wojnę znajdziesz,
Wiele tam rzeczy wynajdziesz.
Konterfekty, historyje,
Wielkie sławne wiktoryje.
Niedawno za WŁADYSŁAWA
Czwartego została sława;
Ten uspokoił Turczyna
I zwojował Moskwicina;
Prusy ukoił przez pacta
Które wpisane ad acta
Z nieśmiertelną sławą swoją,
Niechaj się go hardzi boją3.
Tekst Jarzębskiego wymienia wszystkie trzy za-
sadnicze elementy wystroju: wielobarwną, marmuro-
wą okładzinę ścienną4 oraz portrety i malowidła o
tematyce historycznej. Tak więc, dwie daty — 1640
i 1643 określają czas powstania Pokoju Marmuro-
wego.
Z dawnego władysławowskiego urządzenia Poko-
ju zachowało się do naszych czasów jedynie 6 por-
tretów Jagiellońskiej familii. Cztery z nich przecho-
wują zbiory niebcrowskie. Dwa, należące do tej serii,
udało się ostatnio zidentyfikować w zbiorach radziec-
kich. Cała seria powstała w czasach władysławow-
skich, a nie w 2. połowie XVII w., jak przypuszczano
dotąd. Przechowywany w Nieborowie wizerunek Ja-
Zamek Królewski w Warszawie od końca XIII wieku do
roku 1944, Warszawa 1969, s. 49—50. — Znana wiadomość
o marmurach, po które Zygmunt III posłał w 1619 r. do
Niderlandów, kamieniarza Wilhelma Mortena pro structura
arcis nostra, nie musi dotyczyć Pokoju Marmurowego, por.:
„Spr. Kom. Hist. Sztuki PAU” III, Kraków 1887, s. V.
2 A. NARUSZEWICZ, Wiersze różne, t. I, Warszawa 1804,
s. 211—212.
3 A. JARZĘBSKI, Gościniec abo opisanie Warszawy
1643 r., Warszawa 1909, s. 32—33.
4 Jarzębski wspomina tylko o jednej ścianie jak zwier-
ciadło wygładzonej, jest to zapewne tylko licentia poetica.
13
WŁADYSŁAWOWSKI POKÓJ MARMUROWY NA ZAMKU KRÓLEWSKIM
W WARSZAWIE I JEGO TWÓRCY —GIOVANNI BATTISTA GISLENI
I PETER DANCKERS DE RIJ*
Uwagi wstępne. Pokój Marmurowy na Zam-
ku był jedną z najwybitniejszych realizacji artystycz-
nych, które powstały w kręgu mecenatu Władysła-
wa IV. Okładzina inkrustowana wielobarwnym mar-
murem, zespół malowideł o tematyce historyczno-
-batalistycznej i seria wizerunków — Jagiellońskiej
familii tworzyły majestatyczne wnętrze o swoistym
wyrazie ideowym.
Przypuszczenie, że budowę Pokoju Marmurowego
zaczęto już za Zygmunta III, nie wydaje się słuszne1.
Jeszcze w XVIII w. Władysław IV był uważany za
twórcę Pokoju, skoro Adam Naruszewicz pisał: Wła-
dysław IV chcąc zostawić w Zamku Warszawskim [...]
pamiątkę familii swojej królewskiej, kazał wysłać
marmurami ściany pokoju narożnego [...] i w nim ob-
razy postawić Jagiellończyków, Wazów i niektórych
książąt rakuskich z którymi przez ojca, matkę, żonę
i babkę miał pokrewieństwo2.
Ponadto na Władysława IV jako fundatora wska-
zuje tematyka znajdujących się tu malowideł histo-
rycznych, a także dobór wizerunków królewskich,
wśród których odnajdujemy portrety Cecylii Renaty,
jej rodziców — cesarza Ferdynanda II i Anny Marii
bawarskiej — oraz królewicza Zygmunta Kazimierza,
urodzonego w r. 1640. Wskazuje to, że seria portre-
tów powstała po tej dacie, co z kolei pozwala przy-
puszczać, że jednocześnie wykonano dekorację ścien-
ną, stanowiącą całość kompozycyjną z portretami.
Pierwszy znany opis Pokoju pozostawił Adam Ja-
rzębski w 1643 r. Opis ten w całości zasługuje na
przytoczenie:
W jednym jest ściana sadzona,
Jak zwierciadło wygładzona,
* Praca niniejsza była referowana na Seminarium dok-
torskim prof. dr Stanisława Lorentza w styczniu 1974 r.
i Pokój Marmurowy od dawna budził zainteresowanie
badaczy por.: K. SKÓREWICZ, Zamek Królewski w War-
szawie, Kraków 1924, s. 19—20; — A. KRÓL, Zamek Królew-
ski w Warszawie, Kraków 1926, s. 32—33; — [W. TOMKIE-
WICZ], Zamek Warszawski [w:] Słownik Historyczny Sztuk
Plastycznych, Warszawa 1951, s. 88; — tenże, Budowa
Zamku Królewskiego w Warszawie za panowania Zygmunta
HI, „Roczn. Warsz.” II, 1961, s. 31; — tenże, Zamek Wa-
zów i Sasów [w:] Zamek Królewski w Warszawie, Archi-
tektura, ludzie, historia, Warszawa 1972, s. 69; — A. KRÓL,
Od marmurów rozmaitych
Różnej farby, wyśmienitych;
Przy niej komin, jak fontana,
Z metalu kształtny, u Pana;
Malowanie, co się działo
W Moskwie, gdzie indziej widziało;
I turecką wojnę znajdziesz,
Wiele tam rzeczy wynajdziesz.
Konterfekty, historyje,
Wielkie sławne wiktoryje.
Niedawno za WŁADYSŁAWA
Czwartego została sława;
Ten uspokoił Turczyna
I zwojował Moskwicina;
Prusy ukoił przez pacta
Które wpisane ad acta
Z nieśmiertelną sławą swoją,
Niechaj się go hardzi boją3.
Tekst Jarzębskiego wymienia wszystkie trzy za-
sadnicze elementy wystroju: wielobarwną, marmuro-
wą okładzinę ścienną4 oraz portrety i malowidła o
tematyce historycznej. Tak więc, dwie daty — 1640
i 1643 określają czas powstania Pokoju Marmuro-
wego.
Z dawnego władysławowskiego urządzenia Poko-
ju zachowało się do naszych czasów jedynie 6 por-
tretów Jagiellońskiej familii. Cztery z nich przecho-
wują zbiory niebcrowskie. Dwa, należące do tej serii,
udało się ostatnio zidentyfikować w zbiorach radziec-
kich. Cała seria powstała w czasach władysławow-
skich, a nie w 2. połowie XVII w., jak przypuszczano
dotąd. Przechowywany w Nieborowie wizerunek Ja-
Zamek Królewski w Warszawie od końca XIII wieku do
roku 1944, Warszawa 1969, s. 49—50. — Znana wiadomość
o marmurach, po które Zygmunt III posłał w 1619 r. do
Niderlandów, kamieniarza Wilhelma Mortena pro structura
arcis nostra, nie musi dotyczyć Pokoju Marmurowego, por.:
„Spr. Kom. Hist. Sztuki PAU” III, Kraków 1887, s. V.
2 A. NARUSZEWICZ, Wiersze różne, t. I, Warszawa 1804,
s. 211—212.
3 A. JARZĘBSKI, Gościniec abo opisanie Warszawy
1643 r., Warszawa 1909, s. 32—33.
4 Jarzębski wspomina tylko o jednej ścianie jak zwier-
ciadło wygładzonej, jest to zapewne tylko licentia poetica.
13