DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Lileyko, Jerzy: Władysławowski Pokój Marmurowy na Zamku Królewskim w Warszawie i jego twórcy - Giovanni Battista Gisleni i Peter Danckers de Rij
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0022
JERZY LILEYKO
na Kazimierza, odmienny stylistycznie od pozostałych
portretów, został dodany później i wyszedł spod pę-
dzla innego malarza5.
Malowidła historyczne, o których pisze Jarzębski,
zaginęły w czasie najazdu szwedzkiego. Władysła-
wowską, marmurową okładzinę częściowo wymienio-
no w 1771 r. Ostateczne zniszczenie Pokoju Marmu-
rowego nastąpiło po Powstaniu Listopadowym, z roz-
kazu cara Mikołaja I6. Nieliczne fragmenty marmuro-
wej okładziny, wmurowane w dziedzińcu kamienicy
Strzałeckiego w Alejach Ujazdowskich7 oraz wyko-
nana ze stiuku kasetonowa dekoracja w podłuczach
arkad okiennych — zachowana do 1939 r. — stano-
wią elementy wystroju stanisławowskiego. Przebudo-
wa przeprowadzona przez Jakuba Fontanę w 1771 r.
została już szczegółowo omówiona8. Niemniej wykaz
ekspensów zawiera szereg nie wykorzystanych dotąd
wiadomości9 10. Znajdujemy tam dokładne wyliczenie
elementów wystroju architektonicznego, które wymie-
niono lub poddano zabiegom konserwatorskim. Po-
równanie rachunków z inwentaryzacją Pokoju, spo-
rządzoną przez J. Ch. Kamsetzera19 wskazuje, że
przebudowa stanisławowska była znaczna, nie usunę-
ła jednak całej dekoracji siedemnastowiecznej. Wia-
rygodność tego przypuszczenia w pełni potwierdza
rysunek fragmentu jednej ze ścian Pokoju Marmu-
rowego, znajdujący się w drezdeńskim szkicowniku
G. B. Gisleniego11.
Wreszcie prześledzenie przekształceń i uzupełnień
jakich dokonano w 2. połowie XVII i 1. połowie
XVIII w., pozwoli wyeliminować z dalszych rozwa-
żań elementy, które nie należały do pierwotnego wy-
posażenia Pokoju.
Pokój Marmurowy w postaci nadanej mu przez
Władysława IV przetrwał zaledwie 14 lat. Z grabieży
szwedzkiej ocalała marmurowa okładzina ścienna. Za-
ginął natomiast metalowy kominek jak fontanna12.
Lustracja z 1696 r. wymienia tu jedynie piec biały
na fundamencie kamiennym13. Uratowano też przed
Szwedami serię portretów królewskich, które powró-
ciły na swoje dawne miejsce. Galerię Jagiellońskiej
familii uzupełniono nawet wizerunkiem ostatniego
Wazy. Wspomniana już lustracja z 1696 r. wymie-
nia — 22 konterfekty dawnych królów i królowych,
5 J. WEGNER, Obrazy z Zamku Warszawskiego w zbio-
rach nieborowsklch, „Roczn. Muz. Naród, w Warszawie” II,
1957, s. 753—770.
6 KRÓL, Zamek Królewski..., 192S, o.c., s. 32.
7 W r. 1973 fragmenty te zostały przeniesione do biura
Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego
w Warszawie i tam zmagazynowane.
8 A. BARTCZAKOWA, Działalność Jakuba Fontany ha
Zamku Królewskim w Warszawie, „Roczn. Warsz.” IV, 1963,
S. 42—47.
9 AGAD, Zbiór Popielów nr 230, s. 186: Ekspens na Res-
taurację Pokoju Marmurowego na Zamku Warszawskim na-
stąpioną 1771.
10 Gab. Ryc. BUW, sygn. Zb. Król., I. 189, nr-y 16—20.
Por.: T. SULERZYSKA, S. SAWICKA, Katalog Rysunków
z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie,
Warszawa 1967, s. 79.
n Staatliche Kunstsammlungen Dresden. Kupferstichka-
binett, Sygn. Ca 67, rys. na s. 17.
12 O grabieżach szwedzkich zob.: J. WEGNER, Szwedzi
w Warszawie 1655—1657, Warszawa 1936, S. 152—153; — S.
HERBST, Polonica szwedzkie, „Biul. Hist. Sztuki” VI, 1938,
nr 1, s. 101; — W. TOMKIEWICZ, Z dziejów polskiego me-
cenatu artystycznego w XVII w., Wrocław 1952, s. 53.
czyli 21 portretów z czasów władysławowskich i je-
den Jana Kazimierza dodany po najeździe szwedzkim.
W latach 1721—26 Pokój Marmurowy został nie-
znacznie przekształcony, a galeria portretowa uzupeł-
niona nowymi portretami Michała Korybuta, Eleo-
nory, Jana III, Marii Kazimiery i Augusta II14 * *. Usu-
nięto wówczas biały piec i zastąpiono go kominkiem1’.
Po 1735 r. dodano jeszcze dwa portrety — Marii Jó-
zefy i portret en pied Augusta III18. Tak więc w
1. połowie XVIII w. w Pokoju Marmurowym znaj-
dowały się dwie serie portretów królewskich17. Jedna
z czasów władysławowskich i druga licząca siedem
portretów, zapoczątkowana przez Augusta II18. Cało-
postaciowy portret Augusta III umieszczony był nad
kominkiem. Jak rozmieszczono pozostałe — nie wie-
my. Na pewno zakłóciły one pierwotną kompozycję
pokoju, jeśli Adam Naruszewicz tak się wyraził: Na-
stępujący królowie, lubo nie wszyscy, przydali swoje
portrety, ale te nie były podług miary dawniejszych
i bez porządku je ułożono; cały nadto pokój ten sta-
roświeckim sposobem sporządzony, ciemny, zapylo-
ny, wiele z ozdoby swojej przez niedozór utracił19.
Próba odtworzenia pierwotnego
wystroju architektonicznego. Pokój Mar-
murowy usytuowany był w północno-wschodnim na-
rożu pięcioboku zamkowego, od strony dziedzińca
Wielkiego (il. 20). W planie miał kształt prostokąta
o wymiarach 9 X 8 m. Kształt Pokoju i jego wymia-
ry nie uległy zmianie do czasów ostatnich. Otwory
drzwiowe rozmieszczone były symetrycznie: dwa w
ścianie północnej po bokach kominka i po jednym
w ścianie południowej i wschodniej. W ścianie za-
chodniej znajdowały się dwa okna dające widok na
dziedziniec. Pokój Marmurowy miał połączenie z sa-
lą w skrzydle północnym, użytkowaną w XVIII w.
jako kaplica, okrągłą wewnętrzną klatką schodową,
pokojem audiencyjnym w trakcie od strony Wisły
i amfiladą trzech sal — antykamer królewskich pro-
wadzących do schodów władysławowskich.
W lustracji z 1696 r. znajdujemy taki opis Poko-
ju: Posadzka marmurowa [...]. Sufit cały, ramy pozła-
cane, ściany wszystkie marmurowe ze sztukami sztu-
katorskimi pozłacanymi, w cale jak przedtem
13 w. TOMKIEWICZ, Dwie lustracje Zamku Warszawskie-
go, „Biul. Hist. Sztuki” XVI, 1954, nr 3, s. 303.
14 Staatsarchiv Dresden, Loc. 3603, s. 6—7: Inventarium
tiber die in dem Kónigl. Schlosse zu Warschau und in
desigen Forraths Gewólbe worhandene Meubels und hauss-
rath gefertiget 1735.
15 Por. plan pomiarowy Zamku wykonany po 1720 r„
Gabinet Rycin BUW, Inw. GR 2014 (Zb. Patka 456).
16 TOMKIEWICZ, Dwie lustracje..., o.c., s. 307.
17 K. MARCINKOWSKI, Inwentarz Zamku Warszawskiego
sporządzony w roku 1769, „Przegl. Hist.” VII, 1908, s. 260—
261.
13 K. MARCINKOWSKI, o.c., „Przegl. Hist.” V, 1907, s.
269. Portrety te wymienione są także [w:] Inwentarz meblów
zamkowych tak zagranicznych jako i tutejszej roboty, we-
dług rachunków i kwitów przez kupców Rzemieślników i
innych Prześwietnej Komisji Rzplitej Skarbowej oddanych
zacząwszy od Sejmu Konwokacji R. 1764 inclusiwe aż do R.
1769 spisany — Portrety Augusta III Króla Polskiego w całej
Osobie 1. Augusta II w pół Osoby 1. Króla Jana i Zony
Jego w pół osoby 2. Króla Michała i Zony Jego w pół Oso-
by 2. Jagiellońskiej Familii 22. AGAD, Arch. ks. J. Ponia-
towskiego, sygn. A/65, s. 326.
19 NARUSZEWICZ, O.C., S. 212.
14
na Kazimierza, odmienny stylistycznie od pozostałych
portretów, został dodany później i wyszedł spod pę-
dzla innego malarza5.
Malowidła historyczne, o których pisze Jarzębski,
zaginęły w czasie najazdu szwedzkiego. Władysła-
wowską, marmurową okładzinę częściowo wymienio-
no w 1771 r. Ostateczne zniszczenie Pokoju Marmu-
rowego nastąpiło po Powstaniu Listopadowym, z roz-
kazu cara Mikołaja I6. Nieliczne fragmenty marmuro-
wej okładziny, wmurowane w dziedzińcu kamienicy
Strzałeckiego w Alejach Ujazdowskich7 oraz wyko-
nana ze stiuku kasetonowa dekoracja w podłuczach
arkad okiennych — zachowana do 1939 r. — stano-
wią elementy wystroju stanisławowskiego. Przebudo-
wa przeprowadzona przez Jakuba Fontanę w 1771 r.
została już szczegółowo omówiona8. Niemniej wykaz
ekspensów zawiera szereg nie wykorzystanych dotąd
wiadomości9 10. Znajdujemy tam dokładne wyliczenie
elementów wystroju architektonicznego, które wymie-
niono lub poddano zabiegom konserwatorskim. Po-
równanie rachunków z inwentaryzacją Pokoju, spo-
rządzoną przez J. Ch. Kamsetzera19 wskazuje, że
przebudowa stanisławowska była znaczna, nie usunę-
ła jednak całej dekoracji siedemnastowiecznej. Wia-
rygodność tego przypuszczenia w pełni potwierdza
rysunek fragmentu jednej ze ścian Pokoju Marmu-
rowego, znajdujący się w drezdeńskim szkicowniku
G. B. Gisleniego11.
Wreszcie prześledzenie przekształceń i uzupełnień
jakich dokonano w 2. połowie XVII i 1. połowie
XVIII w., pozwoli wyeliminować z dalszych rozwa-
żań elementy, które nie należały do pierwotnego wy-
posażenia Pokoju.
Pokój Marmurowy w postaci nadanej mu przez
Władysława IV przetrwał zaledwie 14 lat. Z grabieży
szwedzkiej ocalała marmurowa okładzina ścienna. Za-
ginął natomiast metalowy kominek jak fontanna12.
Lustracja z 1696 r. wymienia tu jedynie piec biały
na fundamencie kamiennym13. Uratowano też przed
Szwedami serię portretów królewskich, które powró-
ciły na swoje dawne miejsce. Galerię Jagiellońskiej
familii uzupełniono nawet wizerunkiem ostatniego
Wazy. Wspomniana już lustracja z 1696 r. wymie-
nia — 22 konterfekty dawnych królów i królowych,
5 J. WEGNER, Obrazy z Zamku Warszawskiego w zbio-
rach nieborowsklch, „Roczn. Muz. Naród, w Warszawie” II,
1957, s. 753—770.
6 KRÓL, Zamek Królewski..., 192S, o.c., s. 32.
7 W r. 1973 fragmenty te zostały przeniesione do biura
Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego
w Warszawie i tam zmagazynowane.
8 A. BARTCZAKOWA, Działalność Jakuba Fontany ha
Zamku Królewskim w Warszawie, „Roczn. Warsz.” IV, 1963,
S. 42—47.
9 AGAD, Zbiór Popielów nr 230, s. 186: Ekspens na Res-
taurację Pokoju Marmurowego na Zamku Warszawskim na-
stąpioną 1771.
10 Gab. Ryc. BUW, sygn. Zb. Król., I. 189, nr-y 16—20.
Por.: T. SULERZYSKA, S. SAWICKA, Katalog Rysunków
z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie,
Warszawa 1967, s. 79.
n Staatliche Kunstsammlungen Dresden. Kupferstichka-
binett, Sygn. Ca 67, rys. na s. 17.
12 O grabieżach szwedzkich zob.: J. WEGNER, Szwedzi
w Warszawie 1655—1657, Warszawa 1936, S. 152—153; — S.
HERBST, Polonica szwedzkie, „Biul. Hist. Sztuki” VI, 1938,
nr 1, s. 101; — W. TOMKIEWICZ, Z dziejów polskiego me-
cenatu artystycznego w XVII w., Wrocław 1952, s. 53.
czyli 21 portretów z czasów władysławowskich i je-
den Jana Kazimierza dodany po najeździe szwedzkim.
W latach 1721—26 Pokój Marmurowy został nie-
znacznie przekształcony, a galeria portretowa uzupeł-
niona nowymi portretami Michała Korybuta, Eleo-
nory, Jana III, Marii Kazimiery i Augusta II14 * *. Usu-
nięto wówczas biały piec i zastąpiono go kominkiem1’.
Po 1735 r. dodano jeszcze dwa portrety — Marii Jó-
zefy i portret en pied Augusta III18. Tak więc w
1. połowie XVIII w. w Pokoju Marmurowym znaj-
dowały się dwie serie portretów królewskich17. Jedna
z czasów władysławowskich i druga licząca siedem
portretów, zapoczątkowana przez Augusta II18. Cało-
postaciowy portret Augusta III umieszczony był nad
kominkiem. Jak rozmieszczono pozostałe — nie wie-
my. Na pewno zakłóciły one pierwotną kompozycję
pokoju, jeśli Adam Naruszewicz tak się wyraził: Na-
stępujący królowie, lubo nie wszyscy, przydali swoje
portrety, ale te nie były podług miary dawniejszych
i bez porządku je ułożono; cały nadto pokój ten sta-
roświeckim sposobem sporządzony, ciemny, zapylo-
ny, wiele z ozdoby swojej przez niedozór utracił19.
Próba odtworzenia pierwotnego
wystroju architektonicznego. Pokój Mar-
murowy usytuowany był w północno-wschodnim na-
rożu pięcioboku zamkowego, od strony dziedzińca
Wielkiego (il. 20). W planie miał kształt prostokąta
o wymiarach 9 X 8 m. Kształt Pokoju i jego wymia-
ry nie uległy zmianie do czasów ostatnich. Otwory
drzwiowe rozmieszczone były symetrycznie: dwa w
ścianie północnej po bokach kominka i po jednym
w ścianie południowej i wschodniej. W ścianie za-
chodniej znajdowały się dwa okna dające widok na
dziedziniec. Pokój Marmurowy miał połączenie z sa-
lą w skrzydle północnym, użytkowaną w XVIII w.
jako kaplica, okrągłą wewnętrzną klatką schodową,
pokojem audiencyjnym w trakcie od strony Wisły
i amfiladą trzech sal — antykamer królewskich pro-
wadzących do schodów władysławowskich.
W lustracji z 1696 r. znajdujemy taki opis Poko-
ju: Posadzka marmurowa [...]. Sufit cały, ramy pozła-
cane, ściany wszystkie marmurowe ze sztukami sztu-
katorskimi pozłacanymi, w cale jak przedtem
13 w. TOMKIEWICZ, Dwie lustracje Zamku Warszawskie-
go, „Biul. Hist. Sztuki” XVI, 1954, nr 3, s. 303.
14 Staatsarchiv Dresden, Loc. 3603, s. 6—7: Inventarium
tiber die in dem Kónigl. Schlosse zu Warschau und in
desigen Forraths Gewólbe worhandene Meubels und hauss-
rath gefertiget 1735.
15 Por. plan pomiarowy Zamku wykonany po 1720 r„
Gabinet Rycin BUW, Inw. GR 2014 (Zb. Patka 456).
16 TOMKIEWICZ, Dwie lustracje..., o.c., s. 307.
17 K. MARCINKOWSKI, Inwentarz Zamku Warszawskiego
sporządzony w roku 1769, „Przegl. Hist.” VII, 1908, s. 260—
261.
13 K. MARCINKOWSKI, o.c., „Przegl. Hist.” V, 1907, s.
269. Portrety te wymienione są także [w:] Inwentarz meblów
zamkowych tak zagranicznych jako i tutejszej roboty, we-
dług rachunków i kwitów przez kupców Rzemieślników i
innych Prześwietnej Komisji Rzplitej Skarbowej oddanych
zacząwszy od Sejmu Konwokacji R. 1764 inclusiwe aż do R.
1769 spisany — Portrety Augusta III Króla Polskiego w całej
Osobie 1. Augusta II w pół Osoby 1. Króla Jana i Zony
Jego w pół osoby 2. Króla Michała i Zony Jego w pół Oso-
by 2. Jagiellońskiej Familii 22. AGAD, Arch. ks. J. Ponia-
towskiego, sygn. A/65, s. 326.
19 NARUSZEWICZ, O.C., S. 212.
14