Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (37.1975)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

leżnie od tego dobry na ogół poziom
artystyczny, nawiązanie do niejed-
nokrotnie skomplikowanych kompo-

zycji manieryzmu niderlandzkiego,
oddanie wielu dosyć zróżnicowanych
postaci, stawia plakiety kórnickie w

rzędzie czołowych zabytków złotni-
czych naszego kraju, powstałych na
początku XVII w.

ZOFIA KRZYMUSKA-FAFIUS

Z BADAN NAD ZACHOWANYMI UBIORAMI KSIĄŻĄT SZCZECIŃSKICH

W obliczu niedostatecznej, a w
szeregu wypadkach sprzecznej lub
wręcz mylnej, dokumentacji wydo-
bytych w 1863 r. i 1946 r. z sarko-
fagów przechowywanych w kryp-
cie na Zamku w Szczecinie frag-
mentów ubiorów i klejnotów —
opracowanie to podejmuje próbę
właściwej identyfikacji obiektów
oraz ich powiązania z odpowiednimi
postaciami historycznymi.
W tym celu, poza konfrontacją
materiału zawartego w protokółach
i wzmiankach biograficznych, po-

służono się także wizerunkami ksią-
żęcymi, a zwłaszcza wykonanym
przez Jana Leoniusa w 1613 r. por-
tretem en pieds Franciszka I (1577—
—1620) oraz malowanymi przez nie
ustalonych artystów dworskich
dwóch portretów pośmiertnych:
zmarłego w 1603 r. Barnima XII
i Filipa II, zmarłego w 1618 r. Choć
dzieła te nie odznaczają się więk-
szymi walorami artystycznymi, to
jednak, dzięki zawartej w nich wier-
ności realiom, stanowią one dla pro-
wadzonych przez nas badań pierw-

szorzędny materiał dokumentarny.
Powiązanie ustalonych tą drogą
danych z zapiskami rachunkowymi
Barnima XII z lat 1600—1603 rzuca
z kolei światło tak na sprawę autor-
stwa niektórych obiektów, jak rów-
nież na stosunki dworskie panujące
wśród książąt Pomorza Zachodniego.
Uzyskane materiały mogą być
punktem wyjścia dla dalszych ba-
dań specjalistycznych, przede wszy-
stkim w zakresie złotnictwa i ko-
stiumologii książąt szczecińskich z
przełomu XVI na XVII w.

ELŻBIETA KOWECKA
HISTORIA PIERWSZYCH MANUFAKTUR PORCELANY W POLSCE W KOŃCU XVIII
I POCZĄTKU XIX W.

Poznanie dziejów zakładów prze-
mysłowych ma duże znaczenie dla
badań samych przedmiotów w nich
wytwarzanych, pozwala bowiem po-
wiązać ich powstanie z zatrudnio-
nymi tam majstrami i dekoratora-
mi, ustalić ich datowanie, wyjaśnić
błędy techniczne. Zachowane archi-
walia dotyczące naszych wytwórni
porcelany są wyjątkowo skąpe, stad
duże trudności w rekonstrukcji lo-
sów poszczególnych manufaktur.
Pomocne mogą tu być badania te-
renowe, dzięki którym można od-
naleźć stare wzorniki, modele, a
także naczynia, ^figurki itp.
Pierwsza polska manufaktura
porcelany powstała w Korcu na
Wołyniu w dobrach Józefa Czarto-
ryskiego. Była to spółka akcyjna
licząca w różnych okresach od 22
do 140 akcjonariuszy. Pierwszym
dyrektorem manufaktury był cera-
mik Franciszek de Mezer; dzięki
jego udanym próbom technicznym
w 1790 r. przystąpiono do produkcji
porcelany. Zachował się widok ów-
czesnej manufaktury (namalowany
na spodeczku wyrobionym w za-
kładzie). Znany jest również ze
źródeł stan zatrudnienia oraz oce-
na pracy manufaktury (jej pozio-
mu technicznego i artystycznego)
pióra Józefa Czartoryskiego.

W 1795 r. po odejściu Franciszka
de Mezera kierownictwo manufak-
tury objął jego młodszy brat Michał,
również wytrawny ceramik ii pia-
stował je do 1804 r. w 1796 r. wielki
pożar zniszczył zakład; po odbudo-
wie produkcję wznowiono ok. 1799 r.
dyrektorem został dawny pracownik
manufaktury w Sevres — Meraud.
Prowadził on zakład nieudolnie i
przyczynił się do wielkich strat ma-
terialnych. Od 1807 r. dyrekcję za-
kładu objął inny Francuz Petion,
który kierował manufakturą przez
lat kilkadziesiąt. Po śmierci J. Czar-
toryskiego w 18(10 r. zakład pozba-
wiony potężnego mecenasa podu-
padł. Skończył swą działalność w
1832 r.
Franciszek de Mezer w 1795 r.
założył fajansjarnię w Tomaszowie
Lubelskim należącym do dóbr ordy-
nacji Zamoyskiej. Zakład — prote-
gowany przez kolejnych ordynatów
— był własnością Franciszka i Mi-
chała de Mezerów oraz ich szwagra
Ziaińskiego. Niewielka manufaktura
borykała się z dużymi trudnościami
surowcowymi, gdyż glinkę trzeba
było sprowadzać z daleka. Obok fa-
jansu — w 1806 r. zaczęto też wy-
twarzać niewielkie ilości porcelany
— przede wszystkim pojedynczych
naczyń. W 1809 r., po przyłączeniu

tego regionu do Księstwa Warszaw-
skiego, granica państwa odcięła za-
kład od galicyjskich kopalń glinki,
a napływ na rynek Księstwa porce-
lanowych wyrobów saskich i fran-
cuskich zagroził egzystencji wy-
twórni. Mimo kilku prób podniesie-
nia manufaktury upadła ona w
1827 r.
Na mocy kontraktu z 1803 r. za-
wartego z Józefiną i Adamem Wa-
lewskimi Michał de Mezer założył
manufakturę porcelany w Baranów-
ce. Kierował nią pomyślnie do
1820 r., poczęm zakład objął jego
bratanek Kazimierz, który go roz-
budował. Od lat 30-tych XIX w.
manufaktura pogorszyła swą pro-
dukcję, nastawiając się raczej na
ilość wytwarzanych przedmiotów
niż na ich jakość. Około 1850 r. „fa-
bryka” została zagrożona konkuren-
cją tanich wyrobów czeskich, pro-
dukcja jej znacznie się zmniejszyła.
W 1895 r. de Mezerowie sprzedali
wytwórnię Grekowi Mikołajowi Gri-
pariemu, który ją rozbudował, na-
stawił się jednak przede wszystkim
na produkcję ceramiki technicznej
(wyrabiał m.in. cegłę ogniotrwałą
i rury kanalizacyjne). Fabryka po-
została w rękach Griparich do 1971 r.
upaństwowiona zaś — działa do
dziś.

74