DOI article:
Łapiński, Adam: "Wystawienie zwłok św. Wojciecha" w drzwiach gnieźnieńskich: próba określenia roli sceny w programie ikonograficznym zabytku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0109
„WYSTAWIENIE ZWŁOK ŚW. WOJCIECHA’’W DRZWIACH GNIEŹNIEŃSKICH
II. 3. Scena XV. (Fot. E. Kozłowska-Tomczyk)
skierowane przeciwko tym ośrodkom, gdyż po ich
zniszczeniu sam kult oderwany od realiów tracił ra-
cję bytu. Opisów takich akcji, podczas których rą-
bano gaje i ścinano święte dęby, dostarczają śred-
niowieczne zapiski kronikarskie. Akcje te i poszcze-
gólne ich epizody były bez wątpienia dyskutowane
w środowisku misjonarzy gnieźnieńskich. W związku
z tym, wydaje się logiczne, że autor Drzwi Gnieź-
nieńskich, znawca tych problemów, tworząc na pra-
wym skrzydle wizerunek pogaństwa pruskiego, opie-
czętował go w kulminacyjnej scenie swoistym zna-
kiem rozpoznawczym, w pełni ulistnionym (co umoż-
liwiało identyfikację) świętym dębem Perkuna. Nie
jest wykluczone, że wzorcem była tu legenda o słyn-
nym „nieśmiertelnym” dębie rosnącym w pruskim
sanktuarium w Romowe. Siła jej oddziaływania mu-
siała był chyba duża, skoro sława dębu dotrwała do
czasów Gwagnina. Jak twierdzi ten autor, Prusowie
czcili dąb ten jako największą świętość: albowiem
sprawą czartowską zawsze się zieleniał, zimie, lecie,
a nad podziwianie ludzkie był rozłożysty, krzewisty,
szeroki, trwały i nienaruszony...25
Na zakończenie wypada jeszcze zaznaczyć, że ro-
zumienie drzewa ze sceny XV jako symbolu pogań-
stwa pruskiego, nie wyklucza jego innej warstwy
znaczeniowej — znana jest bowiem zarówno ambi-
walencja jak i wieloznaczność symboliki średnio-
wiecznej. Dąb pogański poprzez męczeństwo św.
Wojciecha zostaje w scenie podniesiony do rangi
chrześcijańskiego symbolu pasyjnego, zgodnie zresz-
tą z utartymi w średniowieczu konwencjami znacze-
niowymi. Podobnie jak krzyż, będący pogańskim na-
rzędziem kary i pohańbienia, staje się znakiem mę-
ki i uświęcenia. Scena, na co zwrócił uwagę Janusz
Pasierb, w płaszczyźnie chry.stomorfizacji życia św.
Wojciećha, stanowi odpowiednik Ukrzyżowania i
święty — podobnie jak Chrystus — regnat a lig-
no...20
*
Akcentowana wyżej dwuznaczność symboliki jak
i wielowarstwowość treści Drzwi Gnieźnieńskich na-
suwają przypuszczenie, że i zadania jakie miała peł-
nić scena XV w programie dzieła były złożone. Łat-
25 GWAGNIN, O.C., s. 242.
20 J. PASIERB, Ideologia kościelna i państwowa w iko-
nografii Drzwi Gnieźnieńskich, „Studia Theologica Var-
saviensia" IV, nr 2, s. 52; — t e n ż e, Próba syntezy...,
o.c., s. 240—242.
99
II. 3. Scena XV. (Fot. E. Kozłowska-Tomczyk)
skierowane przeciwko tym ośrodkom, gdyż po ich
zniszczeniu sam kult oderwany od realiów tracił ra-
cję bytu. Opisów takich akcji, podczas których rą-
bano gaje i ścinano święte dęby, dostarczają śred-
niowieczne zapiski kronikarskie. Akcje te i poszcze-
gólne ich epizody były bez wątpienia dyskutowane
w środowisku misjonarzy gnieźnieńskich. W związku
z tym, wydaje się logiczne, że autor Drzwi Gnieź-
nieńskich, znawca tych problemów, tworząc na pra-
wym skrzydle wizerunek pogaństwa pruskiego, opie-
czętował go w kulminacyjnej scenie swoistym zna-
kiem rozpoznawczym, w pełni ulistnionym (co umoż-
liwiało identyfikację) świętym dębem Perkuna. Nie
jest wykluczone, że wzorcem była tu legenda o słyn-
nym „nieśmiertelnym” dębie rosnącym w pruskim
sanktuarium w Romowe. Siła jej oddziaływania mu-
siała był chyba duża, skoro sława dębu dotrwała do
czasów Gwagnina. Jak twierdzi ten autor, Prusowie
czcili dąb ten jako największą świętość: albowiem
sprawą czartowską zawsze się zieleniał, zimie, lecie,
a nad podziwianie ludzkie był rozłożysty, krzewisty,
szeroki, trwały i nienaruszony...25
Na zakończenie wypada jeszcze zaznaczyć, że ro-
zumienie drzewa ze sceny XV jako symbolu pogań-
stwa pruskiego, nie wyklucza jego innej warstwy
znaczeniowej — znana jest bowiem zarówno ambi-
walencja jak i wieloznaczność symboliki średnio-
wiecznej. Dąb pogański poprzez męczeństwo św.
Wojciecha zostaje w scenie podniesiony do rangi
chrześcijańskiego symbolu pasyjnego, zgodnie zresz-
tą z utartymi w średniowieczu konwencjami znacze-
niowymi. Podobnie jak krzyż, będący pogańskim na-
rzędziem kary i pohańbienia, staje się znakiem mę-
ki i uświęcenia. Scena, na co zwrócił uwagę Janusz
Pasierb, w płaszczyźnie chry.stomorfizacji życia św.
Wojciećha, stanowi odpowiednik Ukrzyżowania i
święty — podobnie jak Chrystus — regnat a lig-
no...20
*
Akcentowana wyżej dwuznaczność symboliki jak
i wielowarstwowość treści Drzwi Gnieźnieńskich na-
suwają przypuszczenie, że i zadania jakie miała peł-
nić scena XV w programie dzieła były złożone. Łat-
25 GWAGNIN, O.C., s. 242.
20 J. PASIERB, Ideologia kościelna i państwowa w iko-
nografii Drzwi Gnieźnieńskich, „Studia Theologica Var-
saviensia" IV, nr 2, s. 52; — t e n ż e, Próba syntezy...,
o.c., s. 240—242.
99