DOI Artikel:
Łapiński, Adam: "Wystawienie zwłok św. Wojciecha" w drzwiach gnieźnieńskich: próba określenia roli sceny w programie ikonograficznym zabytku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0110
ADAM ŁAPIŃSKI
wo dostrzec, że program ten obfitujący w lansowane
ówcześnie wzorce ideologiczne27, dające plastyczną
wizję właściwego ładu społecznego ma wymowę an-
typogańską. Epizodowi pruskiemu i jego konsekwen-
cjom poświęcono całe prawe skrzydło Drzwi, aż dzie-
więć scen. Św. Wojciech przybywa do Prus bezbron-
ny, naucza, chrzci, celebruje mszę i nagle zostaje
napadnięty, pojmany i zgładzony. Głowa wbita na
pal, zwłoki zawieszone pod dębem. Pogańscy Pruso-
wie zostali przedstawieni w jak najbardziej nega-
tywnym ujęciu — nie okazują żadnego ludzkiego od-
ruchu, litości, skruchy, trwają konsekwentnie w ha-
niebnym uporze, święte ciało sprzedając za złoto. To
przeciwpogańskie nastawienie skierowuje uwagę na
problemy chrystianizacji i dowodzi ich żywotności w
dwunastowiecznej Polsce.
Od czasów św. Wojciecha działalność misyjna roz-
wijana była w dwóch zasadniczych kierunkach —
pomorskim i pruskim. W r. 1124 z inicjatywy Bole-
sława Krzywoustego miała miejsce pierwsza wypra-
wa misyjna Ottona z Bambergu na Pomorze. Kilka
lat później po nawrocie pogaństwa Otton wyprawił
się tam po raz drugi, by reaktywować chrześcijań-
stwo28, jednak ostatni bastion pogaństwa pomorskie-
go, słynne na Slowiańszczyźnie Zachodniej centrum
kultowe w Arkonie na wyspie Rugii29, padł po wie-
loletnich wysiłkach pokonany przez Duńczyków do-
piero w r. 1168 30. Zdławienie czynnych miejsc kultu
wiązało się ze zniszczeniem świątyń, posągów i przy-
musowym chrztem, natomiast budowę kościołów,
rozwój sieci parafialnej i wpajanie zasad wiary
chrześcijańskiej pozostawiono czasom przyszłym31.
Tak więc jeszcze w XV w. okolice Szczecinka Niem-
cy nazywali „krajem pogan” 32.
Jeśli zatem na odcinku pomorskim wiek XII
przyniósł formalnie rzecz biorąc sukcesy, to na fron-
cie pruskim sprawy wyglądały zgoła inaczej. Tragicz-
na misja św. Wojciecha i równie nieudana św. Bru-
nona na Jaćwież rozpoczęły wielowiekowe usiłowa-
nia chrystianizacji Bałtów". Na w. XII przypada nasi-
lenie polsko-pruskich kontaktów zbrojnych, prowa-
dzonych częstokroć pod hasłami nawracania pogan.
Opisane przez Galla wyprawy Bolesława Krzywo-
27 Zob.: PASIERB, Ideologia..., o.c., passim. — Por.
także: C. DEPTUŁA, A. WITKOWSKA, Wzorce ideowe
zachowań ludzkich w XII i XIII wieku [w:] Polska dziel-
nicowa i zjednoczona, Warszawa 1972, s. 119—158.
28 l. KOCZY, Misje polskie na Prusach i na Pomorzu
za czasów Bolesławów, „Annales Missiologicae” IV, 1931, s.
144 n.; — G. LABUDA, Dzieje polityczne (VI—XII wiek)
[w:] Historia Pomorza, oz. I, Poznań 1969, s. 303 nn.
29 Zob. opis: HELMOLDUS, Kronika Słowian, Warsza-
wa 1974 II, 108.
30 w sprawie rekonstrukcji wydarzeń związanych z
upadkiem Arkony zob. popularne opracowanie: J. OSIĘ-
GŁOWSKI, Wyspa słowiańskich bogów, Warszawa 1971,
s. 176—209.
31 KOCZY, o.c., s. 177 n.
ustego otwierają ciąg wojen prowadzonych ze zmien-
nym szczęściem do końca stulecia i dłużej. W świe-
tle źródeł dalsze zaostrzenie wrogich stosunków
przypada na połowę stulecia, tj. czasy panowania
Bolesława Kędzierzawego. W r. 1147 rozpoczął on
z pomocą ruską długotrwałą akcję zbrojną. Tragicz-
nym jej finałem była wyprawa Henryka Sandomier-
skiego w r. 1166 zakończona klęską i śmiercią księ-
cia 3S. Z drugiej strony, okres ten charakteryzuje
wzmożona ekspansja osadnicza ludności pruskiej jak
i nasilenie wypraw łupieskich na ziemie polskie31.
Były one widać dotkliwe i długotrwałe, skoro Kon-
rad, książę najbardziej zagrożonej przez najazdy
dzielnicy mazowieckiej, zdecydował się osadzić na
ziemi chełmińskiej zakon krzyżacki w podwójnym
celu — obrony własnego terytorium i podboju Prus.
W zamian za nadanie ziemi zakon miał podjąć trud
zmierzający do pozyskania ziemi pruskiej dla chrześ-
cijaństwa 35. Trud ten, jak wiadomo, przy użyciu
metody ognia i miecza został uwieńczony sukcesem
dopiero w r. 1283. Można więc sądzić, że ten nie-
spokojny klimat polityczny stanowił naturalną przy-
czynę, iż sprawie misji pruskiej i jej konsekwencjom
poświęcono ma Drzwiach Gnieźnieńskich aż tyle
uwagi.
Większość współczesnych uczonych opowiada się
za datowaniem Drzwi na ostatnią ćwierć XII w. —•
okres pryncypatu Mieszka Starego. Były to czasy tuż
po upadku Arkony. Zniszczenie znanego na Słowiań-
szczyźnie centrum religijnego musiało się odbić głoś-
nym echem w świecie chrześcijańskim, gdyż stano-
wiło zamknięcie długotrwałego procesu formalnej
chrystianizacji ziem słowiańskich. Z drugiej strony
na te same lata przypada klęska Henryka Sando-
mierskiego w kampanii pruskiej. Bliskość czasowa
tych dwóch wydarzeń, niezaprzeczalnie poważnego
dla chrześcijaństwa sukcesu i dotkliwej dla Polski
porażki, w dobie krucjat i nasilenia konfliktów pol-
sko-pruskich mogła stanowić dodatkowy impuls dla
stworzenia propagandowego koś.cielno-politycznego
wątku Drzwi. Drzwi rozpoczęły od ostatniej ćwierci
służbę ideologiczną w interesie Kościoła i panów
świeckich — pisał Aleksander Gieysztor — zwraca-
sz T. i R. KIERSNOVZSCY, Życie codzienne na Pomo-
rzu wczesnośredniowiecznym, Warszawa 1970, s. 187.
33 o wydarzeniach tych mówi W. KADŁUBEK, Kro-
nika Polska, III, 30.— Zob. także: K. TYMIENIECKI, Mi-
sja polska w Prusiech i sprowadzenie krzyżaków, Toruń
1935, s. 16; — H. ŁOWMIAŃSKI, Stosunki polsko-pruskie
za pierwszych Piastów, „Przegl. Hist.” XLI, 1950, s. 161.
34 J. POWIERSKI, Prusowie, Prusy [w:] Słownik sta-
rożytności słowiańskich, t. IV, cz. I. Wrocław-Warsza-
wa... 1970, s. 370; — ŁOWMIAŃSKI, o.c., s. 161.
35 TYMIENIECKI, o.c., s. 30 n.; — G. LABUDA, Pol-
ska i krzyżacka misja w Prusach do połowy XIII wieku,
„Annales Missiologicae” IX, 1937 s. 332;—H. ŁOWMIAŃSKI,
Początki i rola polityczna zakonów krzyżackich nad Bał-
tykiem w w. XIII—XIV [w:] Polska w okresie rozdrob-
nienia feudalnego, Wrocław-Warszawa... 1973, s. 257—259.
100
wo dostrzec, że program ten obfitujący w lansowane
ówcześnie wzorce ideologiczne27, dające plastyczną
wizję właściwego ładu społecznego ma wymowę an-
typogańską. Epizodowi pruskiemu i jego konsekwen-
cjom poświęcono całe prawe skrzydło Drzwi, aż dzie-
więć scen. Św. Wojciech przybywa do Prus bezbron-
ny, naucza, chrzci, celebruje mszę i nagle zostaje
napadnięty, pojmany i zgładzony. Głowa wbita na
pal, zwłoki zawieszone pod dębem. Pogańscy Pruso-
wie zostali przedstawieni w jak najbardziej nega-
tywnym ujęciu — nie okazują żadnego ludzkiego od-
ruchu, litości, skruchy, trwają konsekwentnie w ha-
niebnym uporze, święte ciało sprzedając za złoto. To
przeciwpogańskie nastawienie skierowuje uwagę na
problemy chrystianizacji i dowodzi ich żywotności w
dwunastowiecznej Polsce.
Od czasów św. Wojciecha działalność misyjna roz-
wijana była w dwóch zasadniczych kierunkach —
pomorskim i pruskim. W r. 1124 z inicjatywy Bole-
sława Krzywoustego miała miejsce pierwsza wypra-
wa misyjna Ottona z Bambergu na Pomorze. Kilka
lat później po nawrocie pogaństwa Otton wyprawił
się tam po raz drugi, by reaktywować chrześcijań-
stwo28, jednak ostatni bastion pogaństwa pomorskie-
go, słynne na Slowiańszczyźnie Zachodniej centrum
kultowe w Arkonie na wyspie Rugii29, padł po wie-
loletnich wysiłkach pokonany przez Duńczyków do-
piero w r. 1168 30. Zdławienie czynnych miejsc kultu
wiązało się ze zniszczeniem świątyń, posągów i przy-
musowym chrztem, natomiast budowę kościołów,
rozwój sieci parafialnej i wpajanie zasad wiary
chrześcijańskiej pozostawiono czasom przyszłym31.
Tak więc jeszcze w XV w. okolice Szczecinka Niem-
cy nazywali „krajem pogan” 32.
Jeśli zatem na odcinku pomorskim wiek XII
przyniósł formalnie rzecz biorąc sukcesy, to na fron-
cie pruskim sprawy wyglądały zgoła inaczej. Tragicz-
na misja św. Wojciecha i równie nieudana św. Bru-
nona na Jaćwież rozpoczęły wielowiekowe usiłowa-
nia chrystianizacji Bałtów". Na w. XII przypada nasi-
lenie polsko-pruskich kontaktów zbrojnych, prowa-
dzonych częstokroć pod hasłami nawracania pogan.
Opisane przez Galla wyprawy Bolesława Krzywo-
27 Zob.: PASIERB, Ideologia..., o.c., passim. — Por.
także: C. DEPTUŁA, A. WITKOWSKA, Wzorce ideowe
zachowań ludzkich w XII i XIII wieku [w:] Polska dziel-
nicowa i zjednoczona, Warszawa 1972, s. 119—158.
28 l. KOCZY, Misje polskie na Prusach i na Pomorzu
za czasów Bolesławów, „Annales Missiologicae” IV, 1931, s.
144 n.; — G. LABUDA, Dzieje polityczne (VI—XII wiek)
[w:] Historia Pomorza, oz. I, Poznań 1969, s. 303 nn.
29 Zob. opis: HELMOLDUS, Kronika Słowian, Warsza-
wa 1974 II, 108.
30 w sprawie rekonstrukcji wydarzeń związanych z
upadkiem Arkony zob. popularne opracowanie: J. OSIĘ-
GŁOWSKI, Wyspa słowiańskich bogów, Warszawa 1971,
s. 176—209.
31 KOCZY, o.c., s. 177 n.
ustego otwierają ciąg wojen prowadzonych ze zmien-
nym szczęściem do końca stulecia i dłużej. W świe-
tle źródeł dalsze zaostrzenie wrogich stosunków
przypada na połowę stulecia, tj. czasy panowania
Bolesława Kędzierzawego. W r. 1147 rozpoczął on
z pomocą ruską długotrwałą akcję zbrojną. Tragicz-
nym jej finałem była wyprawa Henryka Sandomier-
skiego w r. 1166 zakończona klęską i śmiercią księ-
cia 3S. Z drugiej strony, okres ten charakteryzuje
wzmożona ekspansja osadnicza ludności pruskiej jak
i nasilenie wypraw łupieskich na ziemie polskie31.
Były one widać dotkliwe i długotrwałe, skoro Kon-
rad, książę najbardziej zagrożonej przez najazdy
dzielnicy mazowieckiej, zdecydował się osadzić na
ziemi chełmińskiej zakon krzyżacki w podwójnym
celu — obrony własnego terytorium i podboju Prus.
W zamian za nadanie ziemi zakon miał podjąć trud
zmierzający do pozyskania ziemi pruskiej dla chrześ-
cijaństwa 35. Trud ten, jak wiadomo, przy użyciu
metody ognia i miecza został uwieńczony sukcesem
dopiero w r. 1283. Można więc sądzić, że ten nie-
spokojny klimat polityczny stanowił naturalną przy-
czynę, iż sprawie misji pruskiej i jej konsekwencjom
poświęcono ma Drzwiach Gnieźnieńskich aż tyle
uwagi.
Większość współczesnych uczonych opowiada się
za datowaniem Drzwi na ostatnią ćwierć XII w. —•
okres pryncypatu Mieszka Starego. Były to czasy tuż
po upadku Arkony. Zniszczenie znanego na Słowiań-
szczyźnie centrum religijnego musiało się odbić głoś-
nym echem w świecie chrześcijańskim, gdyż stano-
wiło zamknięcie długotrwałego procesu formalnej
chrystianizacji ziem słowiańskich. Z drugiej strony
na te same lata przypada klęska Henryka Sando-
mierskiego w kampanii pruskiej. Bliskość czasowa
tych dwóch wydarzeń, niezaprzeczalnie poważnego
dla chrześcijaństwa sukcesu i dotkliwej dla Polski
porażki, w dobie krucjat i nasilenia konfliktów pol-
sko-pruskich mogła stanowić dodatkowy impuls dla
stworzenia propagandowego koś.cielno-politycznego
wątku Drzwi. Drzwi rozpoczęły od ostatniej ćwierci
służbę ideologiczną w interesie Kościoła i panów
świeckich — pisał Aleksander Gieysztor — zwraca-
sz T. i R. KIERSNOVZSCY, Życie codzienne na Pomo-
rzu wczesnośredniowiecznym, Warszawa 1970, s. 187.
33 o wydarzeniach tych mówi W. KADŁUBEK, Kro-
nika Polska, III, 30.— Zob. także: K. TYMIENIECKI, Mi-
sja polska w Prusiech i sprowadzenie krzyżaków, Toruń
1935, s. 16; — H. ŁOWMIAŃSKI, Stosunki polsko-pruskie
za pierwszych Piastów, „Przegl. Hist.” XLI, 1950, s. 161.
34 J. POWIERSKI, Prusowie, Prusy [w:] Słownik sta-
rożytności słowiańskich, t. IV, cz. I. Wrocław-Warsza-
wa... 1970, s. 370; — ŁOWMIAŃSKI, o.c., s. 161.
35 TYMIENIECKI, o.c., s. 30 n.; — G. LABUDA, Pol-
ska i krzyżacka misja w Prusach do połowy XIII wieku,
„Annales Missiologicae” IX, 1937 s. 332;—H. ŁOWMIAŃSKI,
Początki i rola polityczna zakonów krzyżackich nad Bał-
tykiem w w. XIII—XIV [w:] Polska w okresie rozdrob-
nienia feudalnego, Wrocław-Warszawa... 1973, s. 257—259.
100