DOI Artikel:
Kębłowski, Janusz: Styl. Próba charakterystyki pojęcia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0019
JANUSZ KĘBŁOWSKI
STYL. PRÓBA CHARAKTERYSTYKI POJĘCIA
I Przegląd stanowisk
Pojęcie stylu należy do najbardziej podstawowych
pojęć teoretycznych, historycznych i metodologicz-
nych historii sztuki i dyscyplin pokrewnych. Jest po-
jęciem wieloznacznym, różnie formułowanym, rozu-
mianym i wyjaśnianym — pojęciem, któremu przypi-
suje się odmienne, także przeciwstawne formy byto-
we i funkcje.
Dzieje lub historia tego pojęcia ani też jego pełna
klasyfikacja — tak w aspekcie teoretycznym jak
i metodologicznym — nie są przedmiotem niniejszego
referatu. Należy natomiast wymienić kilka spośród
najważniejszych stanowisk, ujętych w różnych pers-
pektywach, historycznych lub teoretycznych, mają-
cych znaczenie dla dalszych rozważań.
(1) . Stanowisko realistyczne (w sensie onto-
logicznym) przypisuje stylowi byt realny — bez
względu na sposób charakteryzowania stylu. Z nim
związane jest stanowisko esencjalizmu, zakłada-
jącego istnienie głębszej warstwy czynników i ich re-
lacji poza zewnętrznymi, zmysłowo obserwowałnymi,
nakazujące odróżnianie cech i relacji o charakterze
prawidłowości, generalizacji czy praw, stanowiących
w pewien sposób podstawę tych zjawisk, od ich cech
zewnętrznych i przypadkowych, zmiennych.
Na gruncie tych stanowisk styl rozumiany bywał
rozmaicie — stanowisko realizmu jest bowiem dość
powszechnie akceptowanym stanowiskiem w naszej
nauce — na przykład jako prawo historyczne, społe-
czne, o charakterze normatywnym, jako „siła” poza
człowiekiem i społeczeństwem tkwiąca i kierująca
artystyczną działalnością człowieka, jako wynik we-
wnętrznego popędu człowieka do naśladowania natu-
ry, popędu do dekoracji, jako prawo psychologiczne,
jako funkcja biologicznego przystosowania się czło-
wieka do życia itp.
(2) . Przeciwieństwem realizmu jest stanowisko i n-
strumentalistycz ne, wywodzące się z umiar-
kowanego instrumentalizmu Maxa Webera, zgodnie
z którym pojęcia ogólne, „typy idealne”, są tylko na-
rzędziami naukowymi, służącymi na przykład klasy-
fikacji rzeczywistości; same one do rzeczywistości nie
należą i nie mają w niej w żadnym sensie odniesie-
nia przedmiotowego. Nie egzystując realnie, należą do
nauki jako pojęcia czy kryteria, wytwory umysłu ba-
dającego, jako konstrukcje badawcze, wprowadzające
do badanej rzeczywistości porządek, z niej nie wy-
wodzone i w niej samej nie istniejące.
W historii sztuki stanowisko to reprezentował ostat-
tnio Lorentz Dittmann, przypisując je J. Ackerman-
nowi, a także Heinrichowi Wólfflinowi, uważając styl
za pewien rodzaj „typu idealnego”.
(3) . Różnie rozumiany był zakres stylu (pojęcia
stylu) w kontekście przyjmowanych i różnie charak-
teryzowanych pojęć „treści” i „formy”. Czasem styl
obejmował zarówno treść jak i formę dzieła sztu-
ki. Często jednak formułowany był w terminach, od-
noszących się — przynajmniej w intencji badaczy —
wyłącznie do formy, jako składnika stylotwórczego.
W takim rozumieniu odnoszony bywał czasem do pe-
wnej głębszej, „wewnętrznej” formy dzieła sztu-
ki lub też — przeciwnie pojmowany bywał zupełnie
powierzchownie, zjawiskowo, wyłącznie jako konkret-
ny, obserwowalny sposób wypowiedzi artysty — zgod-
nie zresztą z najstarszą intencją znaczeniową samego
terminu „styl”. Z pojęciem formy zewnętrznej i we-
wnętrznej spotykamy się u Wólfflina, a Alois Riegl
mówił o zasadach stylu i jego obserwowalnych sympto-
mach (Stilprinzipien, Stilmerkmale).
(4) . Styl rozumiany bywał także jako wzorzec,
który — z różnych powodów — określa działanie ar-
tystów. O stylu poszczególnych dzieł mówi się wów-
czas w perspektywie „zbliżenia się do wzoru” czy też
„realizacji wzoru”. Tak rozumiano styl, gdy mówio-
no niegdyś o „stylu jezuickim” w architekturze, ma-
jąc na myśli rzymski kościół II Gesu jako wzorzec
dla wielu budowli kościelnych, głównie jezuickich.
11
STYL. PRÓBA CHARAKTERYSTYKI POJĘCIA
I Przegląd stanowisk
Pojęcie stylu należy do najbardziej podstawowych
pojęć teoretycznych, historycznych i metodologicz-
nych historii sztuki i dyscyplin pokrewnych. Jest po-
jęciem wieloznacznym, różnie formułowanym, rozu-
mianym i wyjaśnianym — pojęciem, któremu przypi-
suje się odmienne, także przeciwstawne formy byto-
we i funkcje.
Dzieje lub historia tego pojęcia ani też jego pełna
klasyfikacja — tak w aspekcie teoretycznym jak
i metodologicznym — nie są przedmiotem niniejszego
referatu. Należy natomiast wymienić kilka spośród
najważniejszych stanowisk, ujętych w różnych pers-
pektywach, historycznych lub teoretycznych, mają-
cych znaczenie dla dalszych rozważań.
(1) . Stanowisko realistyczne (w sensie onto-
logicznym) przypisuje stylowi byt realny — bez
względu na sposób charakteryzowania stylu. Z nim
związane jest stanowisko esencjalizmu, zakłada-
jącego istnienie głębszej warstwy czynników i ich re-
lacji poza zewnętrznymi, zmysłowo obserwowałnymi,
nakazujące odróżnianie cech i relacji o charakterze
prawidłowości, generalizacji czy praw, stanowiących
w pewien sposób podstawę tych zjawisk, od ich cech
zewnętrznych i przypadkowych, zmiennych.
Na gruncie tych stanowisk styl rozumiany bywał
rozmaicie — stanowisko realizmu jest bowiem dość
powszechnie akceptowanym stanowiskiem w naszej
nauce — na przykład jako prawo historyczne, społe-
czne, o charakterze normatywnym, jako „siła” poza
człowiekiem i społeczeństwem tkwiąca i kierująca
artystyczną działalnością człowieka, jako wynik we-
wnętrznego popędu człowieka do naśladowania natu-
ry, popędu do dekoracji, jako prawo psychologiczne,
jako funkcja biologicznego przystosowania się czło-
wieka do życia itp.
(2) . Przeciwieństwem realizmu jest stanowisko i n-
strumentalistycz ne, wywodzące się z umiar-
kowanego instrumentalizmu Maxa Webera, zgodnie
z którym pojęcia ogólne, „typy idealne”, są tylko na-
rzędziami naukowymi, służącymi na przykład klasy-
fikacji rzeczywistości; same one do rzeczywistości nie
należą i nie mają w niej w żadnym sensie odniesie-
nia przedmiotowego. Nie egzystując realnie, należą do
nauki jako pojęcia czy kryteria, wytwory umysłu ba-
dającego, jako konstrukcje badawcze, wprowadzające
do badanej rzeczywistości porządek, z niej nie wy-
wodzone i w niej samej nie istniejące.
W historii sztuki stanowisko to reprezentował ostat-
tnio Lorentz Dittmann, przypisując je J. Ackerman-
nowi, a także Heinrichowi Wólfflinowi, uważając styl
za pewien rodzaj „typu idealnego”.
(3) . Różnie rozumiany był zakres stylu (pojęcia
stylu) w kontekście przyjmowanych i różnie charak-
teryzowanych pojęć „treści” i „formy”. Czasem styl
obejmował zarówno treść jak i formę dzieła sztu-
ki. Często jednak formułowany był w terminach, od-
noszących się — przynajmniej w intencji badaczy —
wyłącznie do formy, jako składnika stylotwórczego.
W takim rozumieniu odnoszony bywał czasem do pe-
wnej głębszej, „wewnętrznej” formy dzieła sztu-
ki lub też — przeciwnie pojmowany bywał zupełnie
powierzchownie, zjawiskowo, wyłącznie jako konkret-
ny, obserwowalny sposób wypowiedzi artysty — zgod-
nie zresztą z najstarszą intencją znaczeniową samego
terminu „styl”. Z pojęciem formy zewnętrznej i we-
wnętrznej spotykamy się u Wólfflina, a Alois Riegl
mówił o zasadach stylu i jego obserwowalnych sympto-
mach (Stilprinzipien, Stilmerkmale).
(4) . Styl rozumiany bywał także jako wzorzec,
który — z różnych powodów — określa działanie ar-
tystów. O stylu poszczególnych dzieł mówi się wów-
czas w perspektywie „zbliżenia się do wzoru” czy też
„realizacji wzoru”. Tak rozumiano styl, gdy mówio-
no niegdyś o „stylu jezuickim” w architekturze, ma-
jąc na myśli rzymski kościół II Gesu jako wzorzec
dla wielu budowli kościelnych, głównie jezuickich.
11