DOI Artikel:
Zlat, Mieczysław: O stosunku współczesnych historyków sztuki do pojęcia "styl renesansowy"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0031
MIECZYSŁAW ZLAT
O STOSUNKU WSPÓŁCZESNYCH HISTORYKÓW SZTUKI DO POJĘCIA „STYL
RENESANSOWY”
i
Intencją przedstawionych tu uwag jest skierowa-
nie dyskusji nad ogólną, teoretyczną problematyką
stylu w historii sztuki na teren praktycznych do-
świadczeń badawczych, uzyskanych w studiach nad
jedną, dobrze poznaną formacją stylową: renesansu.
Taka konfrontacja przemyśleń teoretycznych i szczegó-
łowej problematyki dyscypliny, poza oczywistym po-
żytkiem jaki zawsze daje weryfikacja teorii w prak-
tyce, znajduje w tym przypadku jeszcze inne, szczegól-
ne uzasadnienie.
Renesans jest, jak wiadomo, stylem rozpoznanym
wcześniej niż inne, a jego nazwa i pierwsze próby
określenia wywodzą się wprost z jego własnej epo-
ki *. Dzięki tej okoliczności — w historii pojęć stylo-
wych wyjątkowej — termin renesans w swej podsta-
wowej, pierwotnej warstwie znaczeniowej posiada
zdecydowanie pozytywne zabarwienie, co odróżnia go
dobitnie od wszystkich innych określeń stylowych,
zaczerpniętych —- według określenia Ernsta Gombri-
cha — „ze słownika krytycznych zniesławień” -. Uwie-
rzytelnione świadectwami własnej epoki i wolne od
deprecjonujących skojarzeń może pojęcie „stylu re-
nesansowego” wykazać się metryką, która przyciąga
uwagę badaczy historyczno-teoretycznej problematyki
stylów. Zęby nie sięgać zbyt głęboko w przeszłość
przypomnę tylko, iż wspomniane walory poznawcze
1 E. PANOFSKY, Artist, Scientist, Genius: Notes on the
„Renaissance-Ddmmerung’’ [w:]The Renaissance. A Sym-
posium, The Metropolitan Museum of Art, Feb. 8—10, 1952,
N. York 1952, s. 77. Po polsku [w:] E. PANOFSKY, Studia
z historii sztuki. Wybrał, opracował i opatrzył posłowiem
Jan Białostocki, Warszawa 1971, s. 163.
2 E. H. GOMBRICH, Norm and Form. The Stylistic
Categories of Art History and Their Origins in Renaissance
Ideals [w tegoż:] Norm and Form. Studies in the Art of
the Renaissance, London 1966, s. 81. — Por. też: J. JAHN,
Die Problematik der kunstgeschichtlichen Stilbegriffe,
„Sitzungsberiche der Sachsischen Akademie der Wissen-
pojęcia renesans wydobył przed kilkunastu laty Gom-
brich dowodząc, że cały system przyjętych w naszej
dyscyplinie pojęć stylowych wykształcił się w oparciu
o najstarszą formułę stylu renesansowego i narzuco-
ną przez nią normę estetyczną 3. Przypomniał to nie-
dawno Lech Kalinowski dodając, że i kryzys tej teo-
rii wiąże się ściśle z odczuwaną przede wszystkim w
badaniach nad renesansem i manieryzmem zawod-
nością pojęcia stylu 4.
Nie bez znaczenia jest i to, że badania nad sztu-
ką XV i XVI w. prowadzą od początku najwybitniej-
si przedstawiciele naszej dyscypliny, którzy w tej
właśnie dziedzinie demonstrowali i sprawdzali swe
koncepcje metodologiczne. Łatwo więc zauważyć nie-
przypadkową zbieżność w losach dwu pojęć: „rene-
sansu” i „stylu” — od początków rozwoju historii
sztuki jako nauki. W jednym czasie, w połowie XIX
w., dokonano pierwszych definicji obu pojęć, mniej
więcej jednocześnie nastąpił triumf „renesansyzmu” z
jednej strony, a „historii sztuki jako historii stylów”
— z drugiej. Rówocześnie też, w naszych latach, zda-
ją się obydwa zbliżać do zmierzchu. Jakuba Burck-
hardta Kultura renesansu we Włoszech nosi tę sa-
mą datę 1 wydania (1860) co Gottfrieda Sempera
dzieło Styl w sztukach technicznych i tektonicznych,
będące pierwszą próbą budowania teorii stylu opartej
o analizę elementarnych form plastycznych i w tej
empirycznej orientacji skierowane przeciw metafizy-
schaften zu Leipzig, Philologisch-historische Klasse” Bd 112,
1966, H. 4, s. 10.
3 GOMBRICH, o.c., s. 83—86.
4 L. KALINOWSKI, Model funkcjonalny przekazu wizual-
nego na przykładzie renesansowego dzieła sztuki [w:] Re-
nesans. Sztuka i ideologia, Warszawa 1976, s. 166. — Na
związek powstania i kryzysu teorii stylu z badaniami nad
sztuką renesansową zwracali uwagę wcześniej: H. von
EINEM, Fragen kunstgeschichtlicher Interpretation, „Studium
Generale” 5 (1952), s. 97—99; — H. KAUFFMANN — w dy-
skusji plenarnej na konferencji poświęconej początkom sztu-
ki renesansowej w Monachium — por. „Kunstchronik” VII,
1954, S. 145.
23
O STOSUNKU WSPÓŁCZESNYCH HISTORYKÓW SZTUKI DO POJĘCIA „STYL
RENESANSOWY”
i
Intencją przedstawionych tu uwag jest skierowa-
nie dyskusji nad ogólną, teoretyczną problematyką
stylu w historii sztuki na teren praktycznych do-
świadczeń badawczych, uzyskanych w studiach nad
jedną, dobrze poznaną formacją stylową: renesansu.
Taka konfrontacja przemyśleń teoretycznych i szczegó-
łowej problematyki dyscypliny, poza oczywistym po-
żytkiem jaki zawsze daje weryfikacja teorii w prak-
tyce, znajduje w tym przypadku jeszcze inne, szczegól-
ne uzasadnienie.
Renesans jest, jak wiadomo, stylem rozpoznanym
wcześniej niż inne, a jego nazwa i pierwsze próby
określenia wywodzą się wprost z jego własnej epo-
ki *. Dzięki tej okoliczności — w historii pojęć stylo-
wych wyjątkowej — termin renesans w swej podsta-
wowej, pierwotnej warstwie znaczeniowej posiada
zdecydowanie pozytywne zabarwienie, co odróżnia go
dobitnie od wszystkich innych określeń stylowych,
zaczerpniętych —- według określenia Ernsta Gombri-
cha — „ze słownika krytycznych zniesławień” -. Uwie-
rzytelnione świadectwami własnej epoki i wolne od
deprecjonujących skojarzeń może pojęcie „stylu re-
nesansowego” wykazać się metryką, która przyciąga
uwagę badaczy historyczno-teoretycznej problematyki
stylów. Zęby nie sięgać zbyt głęboko w przeszłość
przypomnę tylko, iż wspomniane walory poznawcze
1 E. PANOFSKY, Artist, Scientist, Genius: Notes on the
„Renaissance-Ddmmerung’’ [w:]The Renaissance. A Sym-
posium, The Metropolitan Museum of Art, Feb. 8—10, 1952,
N. York 1952, s. 77. Po polsku [w:] E. PANOFSKY, Studia
z historii sztuki. Wybrał, opracował i opatrzył posłowiem
Jan Białostocki, Warszawa 1971, s. 163.
2 E. H. GOMBRICH, Norm and Form. The Stylistic
Categories of Art History and Their Origins in Renaissance
Ideals [w tegoż:] Norm and Form. Studies in the Art of
the Renaissance, London 1966, s. 81. — Por. też: J. JAHN,
Die Problematik der kunstgeschichtlichen Stilbegriffe,
„Sitzungsberiche der Sachsischen Akademie der Wissen-
pojęcia renesans wydobył przed kilkunastu laty Gom-
brich dowodząc, że cały system przyjętych w naszej
dyscyplinie pojęć stylowych wykształcił się w oparciu
o najstarszą formułę stylu renesansowego i narzuco-
ną przez nią normę estetyczną 3. Przypomniał to nie-
dawno Lech Kalinowski dodając, że i kryzys tej teo-
rii wiąże się ściśle z odczuwaną przede wszystkim w
badaniach nad renesansem i manieryzmem zawod-
nością pojęcia stylu 4.
Nie bez znaczenia jest i to, że badania nad sztu-
ką XV i XVI w. prowadzą od początku najwybitniej-
si przedstawiciele naszej dyscypliny, którzy w tej
właśnie dziedzinie demonstrowali i sprawdzali swe
koncepcje metodologiczne. Łatwo więc zauważyć nie-
przypadkową zbieżność w losach dwu pojęć: „rene-
sansu” i „stylu” — od początków rozwoju historii
sztuki jako nauki. W jednym czasie, w połowie XIX
w., dokonano pierwszych definicji obu pojęć, mniej
więcej jednocześnie nastąpił triumf „renesansyzmu” z
jednej strony, a „historii sztuki jako historii stylów”
— z drugiej. Rówocześnie też, w naszych latach, zda-
ją się obydwa zbliżać do zmierzchu. Jakuba Burck-
hardta Kultura renesansu we Włoszech nosi tę sa-
mą datę 1 wydania (1860) co Gottfrieda Sempera
dzieło Styl w sztukach technicznych i tektonicznych,
będące pierwszą próbą budowania teorii stylu opartej
o analizę elementarnych form plastycznych i w tej
empirycznej orientacji skierowane przeciw metafizy-
schaften zu Leipzig, Philologisch-historische Klasse” Bd 112,
1966, H. 4, s. 10.
3 GOMBRICH, o.c., s. 83—86.
4 L. KALINOWSKI, Model funkcjonalny przekazu wizual-
nego na przykładzie renesansowego dzieła sztuki [w:] Re-
nesans. Sztuka i ideologia, Warszawa 1976, s. 166. — Na
związek powstania i kryzysu teorii stylu z badaniami nad
sztuką renesansową zwracali uwagę wcześniej: H. von
EINEM, Fragen kunstgeschichtlicher Interpretation, „Studium
Generale” 5 (1952), s. 97—99; — H. KAUFFMANN — w dy-
skusji plenarnej na konferencji poświęconej początkom sztu-
ki renesansowej w Monachium — por. „Kunstchronik” VII,
1954, S. 145.
23