DOI Artikel:
Szyburska, Teresa; Kubiak, Janusz: Koncepcja urbanistyczna Żyrardowa
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0354
TERESA SZYBURSKA, JANUSZ KUBIAK
KONCEPCJA URBANISTYCZNA ŻYRARDOWA*
Pomimo znacznie zaawansowanego stanu badań
nad historią budowy miast, nie mamy jeszcze peł-
nego rozeznania koncepcji urbanistycznych obowią-
zujących przy zakładaniu nowych mias-t przemysło-
wych w 2. połowie XIX w. Zbyt często analizując
realizacje z tego okresu operujemy kryteriami przy-
należnymi do epok minionych, a przecież, w prze-
ciwieństwie do architektury, w urbanistyce ówczes-
nej nie notujemy zjawiska historyzmu.
Ów brak precyzji w odczytywaniu dzieł urbani-
stycznych 2. połowy XIX w. odczuwa się również
w dotychczasowej literaturze dotyczącej osady fab-
rycznej w Żyrardowie. W dziejach Żyrardowa rysu-
ją się dwa główne etapy -—- w pierwszym — budo-
wa fabryki wyrobów lnianych i osady w r. 1829, w
drugim po r. 1857 budowa obecnej osady, która da-
ła początek dzisiejszemu miastu.
Pierwszy etap to tradycyjny jeszcze sposób za-
budowy obrzeżnie ciągnącej się wzdłuż drogi wio-
dącej z Wiskitek do Mszczonowa. W tym okresie
brak jeszcze nowatorskich elementów urbanistyki.
Te pojawiają się dopiero w realizacji projektu z oko-
ło r. 1871 (il. 1).
Już we współczesnych relacjach, z początku
XX w., osada prezentowała się okazale jak kawałek
najporządniejszej prowincji niemieckiej, albo jakie-
goś przemysłowego kantonu szwajcarskiego, wycięty
regularnie i przez czary przeniesiony i rzucony na
równinę mazowiecką ł.
* Artykuł jest strzeszczeniem referatu wygłoszonego na
zebraniu naukowym Oddz. Warsz. SHS w dniu 15 listopa-
da 1977 r.
W 1976 r. w Oddziale Warszawskim Pracowni Konserwa-
cji Zabytków opracowano Dokumentacją Konserwatorską
urbanistyczno-architektoniczną Żyrardowa: Alina GRY-
CIUK, Dokumentacja historyczna; — Janusz KUBIAK, Do-
kumentacja urbanistyczna; — Teresa SZYBURSKA, Doku-
mentacja architektoniczna; — Krystyna KOWALSKA, An-
drzej STASIAK, Jerzy SZANDOMIRSKI, Inwentaryzacja
fotograficzna.
1 Varsoviensis — Płótno. Garść wrażeń z pobytu w Ży-
Świadom narastających konfliktów społecznych,
związanych z rozwojem przemysłu, publicysta „Tygo-
dnika Ilustrowanego” A. Makowiecki w 1872 r. ta-
kie dal wytłumaczenie poczynań inwestorskich na
terenie osady fabrycznej w Żyrardowie: Właścicie-
le tej fabryki wiedząc, że dobrobyt robotników
wpływa także na podniesienie pomyślności samej
fabryki nie szczędzili usiłowań, mających na celu
zapewnienie jakiego takiego losu pracownikom fi-
zycznym 2.
Pierwsze próby odczytania .zasad, którymi kiero-
wali &ię budowniczowie osady fabrycznej, pochodzą
dopiero z Jat pięćdziesiątych obecnego stulecia. Na
walory urbanistyki Żyrardowa zwrócił uwagę P.
Szafer i W. Trzebiński omawiając genezę układu
przestrzennego osady3. S. Herbst podkreślał unikal-
ność na naszych ziemiach racjonalnie i pięknie roz-
planowanego Żyrardowa4. K. Dumała w swej pra-
cy na temat miast i osiedli przemysłowych w la-
tach 1831—69, omawiając Żyrardów stwierdza, że
postępowymi elementami planu, przestrzeganymi w
czasie jego realizacji, była zasada separacji zabudo-
wy mieszkaniowej od przemysłowej oraz koncepcja
zabudowania osiedla szeregami wolno stojących, w
równych odstępach, niewielkich domów murowa-
nych, otoczonych .zielenią zadrzewionych ulic i ogro-
dów wewnątrzblokowych5. K. Dumała podkreśla, że
nakierowanie głównej osi założenia na obiekt fab-
ryczny, nie było .zasadą nową i stosowano ją w Kró-
rardowie, „Życie i Sztuka”, dodatek do tygodnika „Kraj”,
(Petersburg) 1903, nr 46, 14.XI., s. 6—8.
2 A. M[AKOWIECKI], Fabryka wyrobów lnianych w Ży-
rardowie, „Tyg. U.” 1872, nr 212, s. 32—33.
3 P. SZAFER, W. TRZEBIŃSKI, Geneza układu prze-
strzennego Żyrardowa, „Biuletyn I.U.A.” 1954, nr 6, s. 1.
4 S. HERBST, Urbanistyka i architektura [w:] Historia
Polski, t. III, cz. 1 1850—1900, red. Ż. Kormanowa i S. Pie-
trzak-Pawłowska, Warszawa 1963, s. 784.
5 K. DUMAŁA, Przemiany przestrzenne miast i rozwój
osiedli przemysłowych w Królestwie Polskim w latach
1831—1869, Warszawa 1974, s. 286—287.
341
KONCEPCJA URBANISTYCZNA ŻYRARDOWA*
Pomimo znacznie zaawansowanego stanu badań
nad historią budowy miast, nie mamy jeszcze peł-
nego rozeznania koncepcji urbanistycznych obowią-
zujących przy zakładaniu nowych mias-t przemysło-
wych w 2. połowie XIX w. Zbyt często analizując
realizacje z tego okresu operujemy kryteriami przy-
należnymi do epok minionych, a przecież, w prze-
ciwieństwie do architektury, w urbanistyce ówczes-
nej nie notujemy zjawiska historyzmu.
Ów brak precyzji w odczytywaniu dzieł urbani-
stycznych 2. połowy XIX w. odczuwa się również
w dotychczasowej literaturze dotyczącej osady fab-
rycznej w Żyrardowie. W dziejach Żyrardowa rysu-
ją się dwa główne etapy -—- w pierwszym — budo-
wa fabryki wyrobów lnianych i osady w r. 1829, w
drugim po r. 1857 budowa obecnej osady, która da-
ła początek dzisiejszemu miastu.
Pierwszy etap to tradycyjny jeszcze sposób za-
budowy obrzeżnie ciągnącej się wzdłuż drogi wio-
dącej z Wiskitek do Mszczonowa. W tym okresie
brak jeszcze nowatorskich elementów urbanistyki.
Te pojawiają się dopiero w realizacji projektu z oko-
ło r. 1871 (il. 1).
Już we współczesnych relacjach, z początku
XX w., osada prezentowała się okazale jak kawałek
najporządniejszej prowincji niemieckiej, albo jakie-
goś przemysłowego kantonu szwajcarskiego, wycięty
regularnie i przez czary przeniesiony i rzucony na
równinę mazowiecką ł.
* Artykuł jest strzeszczeniem referatu wygłoszonego na
zebraniu naukowym Oddz. Warsz. SHS w dniu 15 listopa-
da 1977 r.
W 1976 r. w Oddziale Warszawskim Pracowni Konserwa-
cji Zabytków opracowano Dokumentacją Konserwatorską
urbanistyczno-architektoniczną Żyrardowa: Alina GRY-
CIUK, Dokumentacja historyczna; — Janusz KUBIAK, Do-
kumentacja urbanistyczna; — Teresa SZYBURSKA, Doku-
mentacja architektoniczna; — Krystyna KOWALSKA, An-
drzej STASIAK, Jerzy SZANDOMIRSKI, Inwentaryzacja
fotograficzna.
1 Varsoviensis — Płótno. Garść wrażeń z pobytu w Ży-
Świadom narastających konfliktów społecznych,
związanych z rozwojem przemysłu, publicysta „Tygo-
dnika Ilustrowanego” A. Makowiecki w 1872 r. ta-
kie dal wytłumaczenie poczynań inwestorskich na
terenie osady fabrycznej w Żyrardowie: Właścicie-
le tej fabryki wiedząc, że dobrobyt robotników
wpływa także na podniesienie pomyślności samej
fabryki nie szczędzili usiłowań, mających na celu
zapewnienie jakiego takiego losu pracownikom fi-
zycznym 2.
Pierwsze próby odczytania .zasad, którymi kiero-
wali &ię budowniczowie osady fabrycznej, pochodzą
dopiero z Jat pięćdziesiątych obecnego stulecia. Na
walory urbanistyki Żyrardowa zwrócił uwagę P.
Szafer i W. Trzebiński omawiając genezę układu
przestrzennego osady3. S. Herbst podkreślał unikal-
ność na naszych ziemiach racjonalnie i pięknie roz-
planowanego Żyrardowa4. K. Dumała w swej pra-
cy na temat miast i osiedli przemysłowych w la-
tach 1831—69, omawiając Żyrardów stwierdza, że
postępowymi elementami planu, przestrzeganymi w
czasie jego realizacji, była zasada separacji zabudo-
wy mieszkaniowej od przemysłowej oraz koncepcja
zabudowania osiedla szeregami wolno stojących, w
równych odstępach, niewielkich domów murowa-
nych, otoczonych .zielenią zadrzewionych ulic i ogro-
dów wewnątrzblokowych5. K. Dumała podkreśla, że
nakierowanie głównej osi założenia na obiekt fab-
ryczny, nie było .zasadą nową i stosowano ją w Kró-
rardowie, „Życie i Sztuka”, dodatek do tygodnika „Kraj”,
(Petersburg) 1903, nr 46, 14.XI., s. 6—8.
2 A. M[AKOWIECKI], Fabryka wyrobów lnianych w Ży-
rardowie, „Tyg. U.” 1872, nr 212, s. 32—33.
3 P. SZAFER, W. TRZEBIŃSKI, Geneza układu prze-
strzennego Żyrardowa, „Biuletyn I.U.A.” 1954, nr 6, s. 1.
4 S. HERBST, Urbanistyka i architektura [w:] Historia
Polski, t. III, cz. 1 1850—1900, red. Ż. Kormanowa i S. Pie-
trzak-Pawłowska, Warszawa 1963, s. 784.
5 K. DUMAŁA, Przemiany przestrzenne miast i rozwój
osiedli przemysłowych w Królestwie Polskim w latach
1831—1869, Warszawa 1974, s. 286—287.
341