Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (40.1978)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

ALICJA KARŁOWSKA-KAMZOWA

UWAGI O GENEZIE MAŁOPOLSKIEGO MALARSTWA GOTYCKIEGO

(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego SHS
w dniu 23 września 1977 r.)

Zagadnienie genezy i charakte-
rystyki małopolskiego malarstwa
gotyckiego — rękopisów iluminowa-
nych, retabulów ołtarzowych i ma-
lowideł ściennych — stało się w
ostatnich latach przedmiotem no-
wych opracowań. Niniejszy referat
jest rodzajem glosy do tych rozpraw
— powstałej na marginesie pracy
nad malarstwem śląskim tego czasu.
Malarstwo miniaturowe krakow-
skie zawiera kilka ważnych przed-
stawień posiadających analogie iko-
nograficzne w iluminowanych ko-
deksach śląskich, często dokładnie
datowanych i wykonanych wcześ-
niej niż dzieła małopolskie. B. Mio-
dońska zwróciła uwagę na przeję-
cie w krakowskim Mszale nr 2 (Bi-
blioteka Kapitulna na Wawelu) uję-
cia damy z jednorożcem z wrocła-
wskiego Mszału IF 346. Kodeks
krakowski powstał ok. połowy XV
w., wrocławski w 1436 r. W obydwu
wypadkach rozbudowano scenę
Zwiastowania w partii floratury
tym samym motywem figuralnym,
ujętym w podobny sposób. Rozpo-
wszechnione ok. połowy XV w. w
Małopolsce obrazy Madonny Apo-
kaliptycznej na tle krzewu i man-
dorli promienistej znane są w ślą-
skim malarstwie miniaturowym w
latach dwudziestych i trzydziestych
XV w. Śląskie ujęcia zawierają nie-
typowy szczegół: krzyż trzymany

przez Marię obok Dzieciątka. Mo-
tyw ten znany jest z przedstawie-
nia Marii Niepokalanej, umieszczo-
nego w krakowskim Antyfonarzu
Adama z Będkowa z lat 1451—57.
Wywodzące się z Czech ujęcie
Zaśnięcia NMP — gdzie Maria klę-
czy w otoczeniu apostołów — wy-
stępuje na Śląsku od początku XV
stulecia. Znane jest również w Ma-
łopolsce w wersji specyficznie śląs-
kiej — zredukowane tylko do po-
staci Marii klęczącej na klęczniku
(dziękuję p. dr B. Miodońskiej za
zwrócenie uwagi na tę miniaturę).
Narodzenie przedstawiające Dzie-
ciątko adorowane przez klęczącą
Madonnę występuje na Śląsku już
w 1397 r., a zredukowane do dwóch
postaci jest powszechnie stosowane
przez iluminatorów tego terenu w
1. połowie XV stulecia, m.in. w da-
towanych kodeksach IF 343 z r.
1422/24 i nr 8375 z lat 1422/26. W
Małopolsce to ujęcie występuje nie-
co później w Ołtarzu z Blaszkowej
ok. 1430—40 r., w krakowskich
mszałach nr 2 i nr 7 oraz w Gra-
duale Bernardyńskim z 1453 r.
Wszystkie wymienione ujęcia ikono-
graficzne były ówcześnie obrazem
dyskusyjnych problemów teologicz-
nych. Znamienne, że występowały
w obydwu środowiskach, jednak na
Śląsku pojawiały się wcześniej.
Innym rodzajem zbieżności są

analogie w systemie organizacji de-
koracji karty rękopisu, typu flora-
tury i budowy inicjału. Wić roślin-
na realizowana w zimnej, matowej
tonacji kolorystycznej, o kształtach
niemal snycerskich, pozbawiona
miękkiego modelunku malarskiego
w kształtowaniu formy, z motywami
naśladującymi rzeźbę znana jest np.
z wrocławskiej Biblii IF 11 z 1435
r. i z dekoracji tworzonej przez Mi-
strza I Antyfonarza Adama z Będ-
kowa. W tych rękopisach występuje,
używana przez iluminatorów oby-
dwu środowisk, naśladująca formy
rzeźbiarskie, plastyczna wić akanto-
wa, oplatająca litery pozbawione
akcentowanego, geometrycznego wy-
kroju. W środowiskach krakowskim
i wrocławskim widoczna jest analo-
giczna ewolucja floratury marginal-
nej pochodzenia akantowego, wy-
wodzącej się z Włoch i przejętej
w wersji czeskiej. Odnaturalizowa-
nym kształtom wąskich liści i ło-
dyg nadawano giętkie formy: ruch-
liwe, ekspresyjne, w bardziej roz-
budowanych dekoracjach. Występu-
je to we wrocławskim mszale z
1407 r., jak również np. na pierw-
szej karcie wawelskiego mszału nr
1 z lat ok. 1410. Inicjał figuralny
tego woluminu posiada zróżnicowa-
ną kolorystykę „brzmiącą” nasyco-
nymi i świecącymi barwami, zesta-
wionymi szczególnie dekoracyjnie.

75