DOI Artikel:
Labuda, Adam S.: Uwagi o pojęciu stylu i "zasadzie formalnego podobieństwa": (głos w dyskusji)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0063
ADAM S. LABUDA
UWAGI O POJĘCIU STYLU I „ZASADZIE FORMALNEGO PODOBIEŃSTWA”
(GŁOS W DYSKUSJI)
Przedstawię kilka refleksji i pytań, poczynionych
na marginesie tych referatów dzisiejszego sympozjum,
z którymi wcześniej mogłem się zapoznać, a także na
marginesie raczej przypadkowo dobranych lektur —
praktycznie bądź teoretycznie rozprawiających o pro-
blematyce stylu. Jednym z konstytutywnych elemen-
tów pojęcia stylu w historii sztuki zdaje się być jed-
ność formalna grupy dzieł, jedność jakości formal-
nych i — niekiedy — związanych z nimi ekspresji.
Ernst H. Gombrich mówił o fizjonomicznej jedności \
Jan Białostocki — o „pojmowaniu stylów historycz-
nych jako kompletnej, spoistej jedności form wyrazu”
lub „grupowaniu wedle podobieństwa wyglądu” 1 2, zaś
Piotr Skubiszewski z pojęciem stylu kojarzył „pe-
wien zespół form wspólnych dziełom” 3. A więc kon-
stytutywna dla interesującego nas pojęcia jest „zasada
formalnego podobieństwa”. Zapewne — nie ona jedna,
ale wydaje się, że owocne będzie rozpatrzenie „stylu”
z punktu widzenia tej zasady.
Wskażę najpierw na dwa konteksty użycia „stylu”:
pojęcie to było i jest wygodną kategorią klasyfika-
cyjną, umieszczającą dzieło sztuki w danym czasie
i miejscu, określonej epoce, szkole artystycznej, ośrod-
ku bądź oeuvre artysty. Dla osiągnięcia powyższych
celów, tak lub inaczej uporządkowana analiza jakości
wzrokowych, polegająca na grupowaniu podobieństw
i różnic, jest narzędziem uniwersalnym, szeroko sto-
sowanym, wciąż pogłębianym i doskonalonym. Z tego
punktu widzenia poddawanie w wątpliwość analizy
stylistycznej i związanego z nią pojęcia stylu byłoby
bezcelowe. Możemy bowiem przyjąć, że istnieje
pewna sfera historycznej rzeczywistości artystycz-
nej, która pozwala na tworzenie zespołów obiektów
o podobnych jakościach formalnych. Cóż jednak ta
1 E. H. GOMBRICH, Style [w:] International Encyclopedia
of the Social Sciences, ed. D. L. SILLS, (b.m.), vol. 15, s.
352—361.
2 J. BIAŁOSTOCKI, Kryzys pojęcia stylu, por. wyżej s. 11.
sfera historycznej rzeczywistości artystycznej może
znaczyć poza tym, że znaczy wspólnotę ręki, warszta-
tu, uczestnictwo we wspólnym nurcie wpływów czy
tradycji? Trudno w to zagadnienie głębiej wchodzić,
ale wydaje się, że byłoby rzeczą ciekawą przebadanie
z takiej ograniczonej perspektywy możliwych znaczeń
podobieństwa w różnych epokach, w różnych gatun-
kach artystycznych, itd. Z pewnością co innego zna-
czyć będzie relacja „formalnego podobieństwa” za-
chodząca między dziełami sztuki np. piętnastowiecz-
nymi z jednej a dziewiętnastowiecznymi z drugiej
strony; jawić się będzie na innej płaszczyźnie ich
historycznie rozumianej i wyjaśnianej struktury.
Stawiając kwestię znaczenia „podobieństwa”, wkra-
cza się w inne użycie i rozumienie pojęcia stylu, które
polega na tym, że sferze historycznej rzeczywistości
artystycznej, wyrażającej się w podobnych jakościach
formalnych, przyznaje się status rzeczywistości pod-
stawowej (cechy podobne należy wtedy w więk-
szym stopniu rozumieć nie tylko jako powierzchowne
właściwości, ale także jako cechy dotyczące „istoty’’
opisywanego przedmiotu). Uznaje się, że w uchwyce-
niu i klasyfikacji cech podobnych, ich zespołów i we-
wnętrznych powiązań, rozwiązuje się zagadnienie lub,
że ich wyjaśnienie oznacza rozwiązanie zagadnienia
dzieła sztuki w jego historycznym kształcie i uwa-
runkowaniach. Zbudowane na „zasadzie formalnego
podobieństwa” pojęcie stylu określa w sposób naj-
istotniejszy historyczną problematykę dzieła sztuki.
Inaczej mówiąc i przechodząc na płaszczyznę meto-
dyczną, pojęcie stylu w analizowanym rozumieniu nie
jest kategorią pragmatyczną, porządkującą materiał
w ograniczonym zakresie, ale pierwotną i ostateczną
kategorią opisowo-wyjaśniającą. W tym sensie wolno
3 P. SKUBISZEWSKI, Elementy metodologii [w:] Wstęp
do historii sztuki. T. I. Przedmiot—metodologia—zawód, War-
szawa 1973, s. 280.
55
UWAGI O POJĘCIU STYLU I „ZASADZIE FORMALNEGO PODOBIEŃSTWA”
(GŁOS W DYSKUSJI)
Przedstawię kilka refleksji i pytań, poczynionych
na marginesie tych referatów dzisiejszego sympozjum,
z którymi wcześniej mogłem się zapoznać, a także na
marginesie raczej przypadkowo dobranych lektur —
praktycznie bądź teoretycznie rozprawiających o pro-
blematyce stylu. Jednym z konstytutywnych elemen-
tów pojęcia stylu w historii sztuki zdaje się być jed-
ność formalna grupy dzieł, jedność jakości formal-
nych i — niekiedy — związanych z nimi ekspresji.
Ernst H. Gombrich mówił o fizjonomicznej jedności \
Jan Białostocki — o „pojmowaniu stylów historycz-
nych jako kompletnej, spoistej jedności form wyrazu”
lub „grupowaniu wedle podobieństwa wyglądu” 1 2, zaś
Piotr Skubiszewski z pojęciem stylu kojarzył „pe-
wien zespół form wspólnych dziełom” 3. A więc kon-
stytutywna dla interesującego nas pojęcia jest „zasada
formalnego podobieństwa”. Zapewne — nie ona jedna,
ale wydaje się, że owocne będzie rozpatrzenie „stylu”
z punktu widzenia tej zasady.
Wskażę najpierw na dwa konteksty użycia „stylu”:
pojęcie to było i jest wygodną kategorią klasyfika-
cyjną, umieszczającą dzieło sztuki w danym czasie
i miejscu, określonej epoce, szkole artystycznej, ośrod-
ku bądź oeuvre artysty. Dla osiągnięcia powyższych
celów, tak lub inaczej uporządkowana analiza jakości
wzrokowych, polegająca na grupowaniu podobieństw
i różnic, jest narzędziem uniwersalnym, szeroko sto-
sowanym, wciąż pogłębianym i doskonalonym. Z tego
punktu widzenia poddawanie w wątpliwość analizy
stylistycznej i związanego z nią pojęcia stylu byłoby
bezcelowe. Możemy bowiem przyjąć, że istnieje
pewna sfera historycznej rzeczywistości artystycz-
nej, która pozwala na tworzenie zespołów obiektów
o podobnych jakościach formalnych. Cóż jednak ta
1 E. H. GOMBRICH, Style [w:] International Encyclopedia
of the Social Sciences, ed. D. L. SILLS, (b.m.), vol. 15, s.
352—361.
2 J. BIAŁOSTOCKI, Kryzys pojęcia stylu, por. wyżej s. 11.
sfera historycznej rzeczywistości artystycznej może
znaczyć poza tym, że znaczy wspólnotę ręki, warszta-
tu, uczestnictwo we wspólnym nurcie wpływów czy
tradycji? Trudno w to zagadnienie głębiej wchodzić,
ale wydaje się, że byłoby rzeczą ciekawą przebadanie
z takiej ograniczonej perspektywy możliwych znaczeń
podobieństwa w różnych epokach, w różnych gatun-
kach artystycznych, itd. Z pewnością co innego zna-
czyć będzie relacja „formalnego podobieństwa” za-
chodząca między dziełami sztuki np. piętnastowiecz-
nymi z jednej a dziewiętnastowiecznymi z drugiej
strony; jawić się będzie na innej płaszczyźnie ich
historycznie rozumianej i wyjaśnianej struktury.
Stawiając kwestię znaczenia „podobieństwa”, wkra-
cza się w inne użycie i rozumienie pojęcia stylu, które
polega na tym, że sferze historycznej rzeczywistości
artystycznej, wyrażającej się w podobnych jakościach
formalnych, przyznaje się status rzeczywistości pod-
stawowej (cechy podobne należy wtedy w więk-
szym stopniu rozumieć nie tylko jako powierzchowne
właściwości, ale także jako cechy dotyczące „istoty’’
opisywanego przedmiotu). Uznaje się, że w uchwyce-
niu i klasyfikacji cech podobnych, ich zespołów i we-
wnętrznych powiązań, rozwiązuje się zagadnienie lub,
że ich wyjaśnienie oznacza rozwiązanie zagadnienia
dzieła sztuki w jego historycznym kształcie i uwa-
runkowaniach. Zbudowane na „zasadzie formalnego
podobieństwa” pojęcie stylu określa w sposób naj-
istotniejszy historyczną problematykę dzieła sztuki.
Inaczej mówiąc i przechodząc na płaszczyznę meto-
dyczną, pojęcie stylu w analizowanym rozumieniu nie
jest kategorią pragmatyczną, porządkującą materiał
w ograniczonym zakresie, ale pierwotną i ostateczną
kategorią opisowo-wyjaśniającą. W tym sensie wolno
3 P. SKUBISZEWSKI, Elementy metodologii [w:] Wstęp
do historii sztuki. T. I. Przedmiot—metodologia—zawód, War-
szawa 1973, s. 280.
55