DOI Artikel:
Wawrzonowska, Zdzisława: Okrycie konia rycerskiego w Polsce do końca XV wieku w ikonografii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0382
ZDZISŁAWA WAWRZONOWSKA
OKRYCIE KONIA RYCERSKIEGO W POLSCE DO KOŃCA
XV WIEKU W IKONOGRAFII*
W polskiej literaturze bronioznawczej brak jest
jak dotąd oddzielnego opracowania poświęconego kro-
pierzom. Wzmianki o nich spotyka się jedynie na
marginesach prac omawiających elementy uzbrojenia
rycerskiego 1.
W trakcie swych badań nad uzbrojeniem średnio-
wiecznym, natrafiłam na szereg bardzo ciekawych
źródeł ikonograficznych, na których przedstawione
zostały kropierze. Najbogatszego materiału dostarczył
Śląsk ze względu na lokalne warunki polityczne, cha-
rakteryzujące się wyjątkowo dużą ilością panujących
tu jednocześnie, drobnych książąt dzielnicowych
Każdy z nich przyczynił się do powstania własnej
ikonografii w postaci pieczęci, monet, czy nagrob-
ków.
Zanim przejdę do bardziej szczegółowych rozwa-
żań, chciałabym ustalić, co będziemy rozumieć pod po-
jęciem „kropierz”, ponieważ w literaturze zdarza się,
iż termin ten używany jest wymiennie z terminem
czaprak. Otóż za kropierz uważać będziemy kapę ze
skóry, lub tkaniny okrywającą całego konia, prze-
ważnie wraz z głową. Kropierz w przeciewieństwie
do czapraka nie jest związany funkcjonalnie z osiod-
łaniem.
Zwyczaj używania kropierzy pojawił się po raz
pierwszy we Francji już w XII w., w Niemczech na-
tomiast spotykamy go w 1. połowie XIII w.2 Naj-
wcześniejszy znany mi kropierz z terenu Polski wy-
obrażony jest na pieczęci Bolesława I Wysokiego,
uznanej za falsyfikat i datowanej w przybliżeniu na
1. połowę XVIII w.3 Następnym z kolei pewniejszym
już źródłem jest pieczęć Przemysława I wielkopol-
skiego z r. 1247 4.
Omawiając formę kroju kropierzy, w zebranym
przeze mnie materiale, stwierdzić można dużą jed-
nolitość. Występuje kropierz dwuczęściowy, składa-
jący się z części przedniej z wycięciem na pysk, oczy
i niekiedy uszy oraz tylnej, okrywającej zad koński.
Obie te części łączone były w jakiś niewidoczny dla
nas sposób na grzbiecie konia. Łączenie to przykry-
wało z reguły siodło. Przednia część kropierza zszy-
wana była z dwóch płatów materiału. Jeden szew
przebiegał wzdłuż szyi i grzbietu, drugi zaś od pys-
ka ku piersi konia. Na wysokości piersi znajdowało
się rozcięcie biegnące do samego dołu kropierza. Roz-
cięcie to tworzyło dwie połowy, które często wykra-
wano półkoliście, co pozwalało układać się tkaninie
w miękkie fałdy po obu stronach konia. Tylna część
* Praca była przedstawiona na Jubileuszowej Sesji Klubu
Kostiumologii i Tkaniny Artystycznej Oddziału Warszaw-
skiego SHS. Warszawa 4—6.III.1976 r.
1 M. GUMOWSKI, Uzbrojenie i ubiór rycerski w czasach
piastowskich, „Broń i Barwa” III, 1936, s. 68 nn.; — tenże,
Pieczęcie śląskie do końca XIV wieku [w:] Historia Śląska
od najdawniejszych czasów do roku 1400, Kraków 1936, s.
282 nn.; — L. KAJZER, Uzbrojenie i ubiór rycerski w śred-
niowiecznej Malopolsce w świetle źródeł ikonograficznych,
Wrocław—Warszawa... 1976, s. 103—104, 121—122; — Z. WA-
WRZONOWSKA, Uzbrojenie i ubiór Piastów śląskich od XII
do XIV wieku, „Acta Archaeologica Lodziensia” 1976, nr 25,
s. 25—26, 40—41.
2 GUMOWSKI, Pieczęcie śląskie..., o.c., s. 282; — por.
pieczęcie niemieckie: Bernarda von Lippe z 1245 r. i hra-
biego Hohenlohe Brauneck z 1246 r. [w:] E. SAVA, Dle
Siegel der ósterreich. Regenten, „Mitteilungen der k.k. Zen-
tral-Kommision” Wien 1864, t. IX, s. 209.
3 F. PIEKOSlNSKI, Pieczęcie polskie wieków średnich,
cz. I Doba piastowska, opracowana przy współudziale E.
Diethla, Kraków 1899, nr 170.
4 Ibidem nr 100.
367
OKRYCIE KONIA RYCERSKIEGO W POLSCE DO KOŃCA
XV WIEKU W IKONOGRAFII*
W polskiej literaturze bronioznawczej brak jest
jak dotąd oddzielnego opracowania poświęconego kro-
pierzom. Wzmianki o nich spotyka się jedynie na
marginesach prac omawiających elementy uzbrojenia
rycerskiego 1.
W trakcie swych badań nad uzbrojeniem średnio-
wiecznym, natrafiłam na szereg bardzo ciekawych
źródeł ikonograficznych, na których przedstawione
zostały kropierze. Najbogatszego materiału dostarczył
Śląsk ze względu na lokalne warunki polityczne, cha-
rakteryzujące się wyjątkowo dużą ilością panujących
tu jednocześnie, drobnych książąt dzielnicowych
Każdy z nich przyczynił się do powstania własnej
ikonografii w postaci pieczęci, monet, czy nagrob-
ków.
Zanim przejdę do bardziej szczegółowych rozwa-
żań, chciałabym ustalić, co będziemy rozumieć pod po-
jęciem „kropierz”, ponieważ w literaturze zdarza się,
iż termin ten używany jest wymiennie z terminem
czaprak. Otóż za kropierz uważać będziemy kapę ze
skóry, lub tkaniny okrywającą całego konia, prze-
ważnie wraz z głową. Kropierz w przeciewieństwie
do czapraka nie jest związany funkcjonalnie z osiod-
łaniem.
Zwyczaj używania kropierzy pojawił się po raz
pierwszy we Francji już w XII w., w Niemczech na-
tomiast spotykamy go w 1. połowie XIII w.2 Naj-
wcześniejszy znany mi kropierz z terenu Polski wy-
obrażony jest na pieczęci Bolesława I Wysokiego,
uznanej za falsyfikat i datowanej w przybliżeniu na
1. połowę XVIII w.3 Następnym z kolei pewniejszym
już źródłem jest pieczęć Przemysława I wielkopol-
skiego z r. 1247 4.
Omawiając formę kroju kropierzy, w zebranym
przeze mnie materiale, stwierdzić można dużą jed-
nolitość. Występuje kropierz dwuczęściowy, składa-
jący się z części przedniej z wycięciem na pysk, oczy
i niekiedy uszy oraz tylnej, okrywającej zad koński.
Obie te części łączone były w jakiś niewidoczny dla
nas sposób na grzbiecie konia. Łączenie to przykry-
wało z reguły siodło. Przednia część kropierza zszy-
wana była z dwóch płatów materiału. Jeden szew
przebiegał wzdłuż szyi i grzbietu, drugi zaś od pys-
ka ku piersi konia. Na wysokości piersi znajdowało
się rozcięcie biegnące do samego dołu kropierza. Roz-
cięcie to tworzyło dwie połowy, które często wykra-
wano półkoliście, co pozwalało układać się tkaninie
w miękkie fałdy po obu stronach konia. Tylna część
* Praca była przedstawiona na Jubileuszowej Sesji Klubu
Kostiumologii i Tkaniny Artystycznej Oddziału Warszaw-
skiego SHS. Warszawa 4—6.III.1976 r.
1 M. GUMOWSKI, Uzbrojenie i ubiór rycerski w czasach
piastowskich, „Broń i Barwa” III, 1936, s. 68 nn.; — tenże,
Pieczęcie śląskie do końca XIV wieku [w:] Historia Śląska
od najdawniejszych czasów do roku 1400, Kraków 1936, s.
282 nn.; — L. KAJZER, Uzbrojenie i ubiór rycerski w śred-
niowiecznej Malopolsce w świetle źródeł ikonograficznych,
Wrocław—Warszawa... 1976, s. 103—104, 121—122; — Z. WA-
WRZONOWSKA, Uzbrojenie i ubiór Piastów śląskich od XII
do XIV wieku, „Acta Archaeologica Lodziensia” 1976, nr 25,
s. 25—26, 40—41.
2 GUMOWSKI, Pieczęcie śląskie..., o.c., s. 282; — por.
pieczęcie niemieckie: Bernarda von Lippe z 1245 r. i hra-
biego Hohenlohe Brauneck z 1246 r. [w:] E. SAVA, Dle
Siegel der ósterreich. Regenten, „Mitteilungen der k.k. Zen-
tral-Kommision” Wien 1864, t. IX, s. 209.
3 F. PIEKOSlNSKI, Pieczęcie polskie wieków średnich,
cz. I Doba piastowska, opracowana przy współudziale E.
Diethla, Kraków 1899, nr 170.
4 Ibidem nr 100.
367