Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (40.1978)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

ROMAN ZWIERZCHOWSKI

KOŚCIÓŁ PARAFIALNY W KOŃSKOWOLI. PRÓBA PERIODYZACJI DZIEJÓW FARY

(Streszczenie referatu

wygłoszonego na zebraniu naukowym

w dniu 11 maja 1977 r.)

Oddziału Lubelskiego SHS

Początki parafii i kościoła w
Końskowoli są ściśle powiązane z
powstaniem samej miejscowości,
zwanej pierwotnie Witowska Wola.
Pierwsze wzmianki o parafii poja-
wiają się dość późno; widnieje ona
w wykazach świętopietrza dopiero
od 1430 r. Wydaje się jednak wielce
prawdopodobnym, iż data jej pow-
stania sięga znacznie przed rok
1400. Spis kościołów i duchowień-
stwa diecezji lubelskiej (1948) suge-
ruje nawet rok 1389, jednakże bez
powołania się na jakiekolwiek źród-
ła. Bliższą informację o parafii za-
wiera dopiero Liber Beneficiorum
Długosza, gdzie czytamy: „Wolya
Konynska alias Wythowska. Villa
habens in se parciałem ecclesiam
sancte Cruci honori dicatam, cuius
haeres Johannes Koniński...” Wspom-
niany tu kościół zbudowany był za-
pewne z drewna, o czym świadczyć
może wzmianka w inwentarzu fundi
instructi z 1629 r. Fundator tego
kościoła pozostaje nieznany, mimo
wielu prób łączenia z nim nazwiska,
wymienionego w przytoczonym frag-
mencie przez Długosza, Jana Ko-
nińskiego, łowczego lubelskiego; naz-
wisko to występuje w dokumentach
miejskich lubelskich dopiero w 2.
i 3. ćwierci XV w.
Drugi, bardziej uchwytny okres
historii kościoła rozpoczyna się wraz
z ustanowieniem prepozytury w
1545 r. przez arcybiskupa gnieźnień-
skiego, biskupa krakowskiego Pio-
tra Gamrata, dzięki staraniom An-
drzeja z Tęczyna, ówczesnego wła-
ściciela Końskowoli. Równocześnie
kościół otrzymał nową erekcję, trze-
cią z kolei — poprzednia bowiem,
wydana również przez Tęczyńskich,
zaginąć miała w skarbcu zamko-
wym. Powyższy akt można niewąt-
pliwie wiązać ze zmianą statusu sa-

mej Końskowoli. W 1532 r. osada
otrzymała prawa miejskie. Pozwala
to sądzić, że nowa erekcja stała się
podstawą do budowy nowego ko-
ścioła, lepiej odpowiadającego no-
wej pozycji miasta.
Jak wynika z opisu kościoła w
Wizytacji z 1603 r., istniejąca wów-
czas . świątynia była murowana i
dość obszerna. Korpus kościoła
przykryty był drewnianym stropem.
Trójboczne zamknięcie prezbiterium
zaopatrzone było w trzy otwory
okienne; jego ściana południowa za-
wierała jedno okno. Dwa inne okna
umieszczone były w południowej
ścianie korpusu, trzecie znajdowało
się ponad chórem w ścianie zachod-
niej. Ściana północna pozbawiona
była okien. W ścianach południowej
i zachodniej umieszczone były otwo-
ry wejściowe, przy czym portal po-
łudniowy osłonięty był portykiem
kolumnowym. Od północnej strony
do korpusu przylegała sklepiona
kaplica grobowa. Jej lokalizacja jest
identyczna z obecną północną kapli-
cą, zwaną „czarną”. Nie przylegała
ona jednak do zakrystii, nie posia-
dającej wówczas piętra ani klatki
schodowej. Z analizy planu dzisiej-
szej świątyni wynika, iż zewnętrzna
warstwa ścian prezbiterium w dol-
nych ich partiach pochodzi z tego
właśnie kościoła. Wskazują na to
m.in. zachowane uskokowe skarpy,
wzmacniające naroża trójbocznego
zamknięcia. Ówczesne prezbiterium
było wewnątrz szersze od obecnego.
Fragmenty tych ścian stanowią
obecnie zamknięcia dwóch ślepych
arkad, wprowadzonych w następ-
nym okresie do wewnątrz struktury
gotyckiego prezbiterium.
Konsekracja kościoła dokonana
przez Pawła Dębskiego, sufragana
krakowskiego, biskupa laodyceńskie-

go, przypada na ostatnią ćwierć
XVI w. Nie wykluczone, iż stało się
to!'w roku pobytu biskupa w Kazi-
mierzu n. Wisłą z okazji konsekra-
cji tamtejszej fary (1591).
W 1617 r. kościół uległ pożarowi.
Kilka lat później, w początkach lat
dwudziestych tego stulecia, ówczes-
ny proboszcz „farny i szpitalny”
ksiądz Stanisław z Zalesia Lisowicz
podjął plan przebudowy spalonej
fary. Nadpalone mury ceglano-wa-
pienne zostały częściowo rozebrane.
Zasadniczemu przekształceniu uległ
korpus, zapewne wówczas przedłu-
żony i podzielony na trzy nawy nie-
równej szerokości, czterema parami
filarów, na których rozpięto skle-
pienie, przez co kościół uzyskał bry-
łę bazyliki. Bieg ścian w prezbite-
rium skomplikowany został przez
dodanie od wewnątrz wspomnianych
już ślepych arkad, ujętych parą
arkad tęczowych. Tak ukształtowa-
na całość, jak można by wnosić z
planu, mogła stanowić projektowa-
ną (?) strukturę nośną dla owalnej
kopuły nad prezbiterium, której
istnienia nie potwierdzają jednak
żadne dostępne archiwalia. W tym
też czasie założenie kościoła uzupeł-
nione zostało drugą kaplicą, usytuo-
waną po południowej stronie kor-
pusu, naprzeciw istniejącej kaplicy
północnej, która także została grun-
townie przebudowana. Od czasu tej
przebudowy plan kościoła określany
będzie jako quasi crucis. Zmianom
architektury świątyni towarzyszyły
zmiany wystroju architektoniczno-
-rzeźbiarskiego. Ściany nawy głów-
nej oraz prezbiterium zwieńczył wy-
datny gzyms, tworzący górne obej-
ście zabezpieczone drewnianą ba-
rierką. Sklepienie nad prezbiterium
i nawami zdobiła siatka sztukaterii.
W trakcie przebudowy, nad zakry-

79