DOI Artikel:
Porębski, Mieczysław: Pojęcie stylu w badaniach nad sztuką XIX i XX w.
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0049
MIECZYSŁAW PORĘBSKI
POJĘCIE STYLU W BADANIACH NAD SZTUKĄ XIX I XX W.
i
Przedmiot mojego referatu zakłada dwa pojęcia
wyjściowe: pojęcie stylu i pojęcie określonej epoki
w dziejach sztuki. Zakłada ponadto pojęcie wieku
XIX i XX jako odrębnej całości stylowej, co samo
przez się już jest mocno dyskusyjne. W każdym ra-
zie wymaga określenia wyraźnych granic tego, co his-
torycznie, nie chronologicznie zaliczyć możemy do wy-
dzielonej w ten sposób całości, jak i dowodu, że w
granicach tych funkcjonowało coś, co nazwać można
stylem — odrębnym, niepowtarzalnym, kształtującym
oblicze czasu tak, jak niegdyś kształtowały je romań-
szczyzna i gotyk, późny gotyk i renesans, barok
i oświeceniowy klasycyzm.
Cóż to jednak jest styl?
Istotę stylu najlepiej, jak się zdaje, pozwala
uchwycić przeciwstawienie go kodowi. Przez kod, za-
równo jak przez styl, rozumiem przy tym pewne jed-
noznaczne przyporządkowanie zachodzące między
dwoma zbiorami — zbiorem formuł i zbiorem zna-
czeń, tyle że w drugim przypadku przybiera ono od-
wrotny kierunek niż w pierwszym.
Dysponowanie kodem umożliwia jednoznaczną in-
terpretację wypowiedzi, ponieważ kod przypisuje każ-
dej objętej nim formule jedno i tylko jedno znacze-
nie. Znajomość stylu umożliwia jej atrybucję — od-
niesienie do określonego miejsca, czasu i indywidual-
ności twórczej, ponieważ styl nadaje jedną i tylko
jedną właściwą mu formułę każdemu ze znaczeń,
które ogarnie swym unifikującym zasięgiem.
Kod jest zawsze jednoznaczny, choć może być
wielokształtny. Więcej w nim formuł niż znaczeń, to
samo znaczenie pozwala tedy formułować na różne,
indywidualne sposoby. Styl jest wieloznaczny ale jed-
nokształtny. Przyjętej formule pozwala nadawać róż-
ne znaczenia, pełnić różne funkcje. Znaczeń więcej tu
niż formuł, które ulegają mniejszej lub większej uni-
formizacji, charakteryzując nie tyle przedmiot, co
podmiot wypowiedzi.
Stąd stare, osiemnastowieczne określenie Buffona
„styl to człowiek”, stąd nowsze przeświadczenie, for-
mułowane u nas przez Łempickiego, że styl to wyraz
umożliwiający indywidualizację, a co za tym idzie
identyfikację autora, środowiska, epoki. Wyraz nie-
unikniony — rodzaj fatum, przeznaczenia, którego się
nie wybiera, które nosi się w sobie i o którego uze-
wnętrzenie walczy się z duchowymi mocami epoki.
Ta ekspresyjna i — ekspresjonistyczna — teoria
stylu, którą Łempicki wziął z Dhilteyowskiej koncep-
cji Geisteswissenschaften i ze Sprangerowskich Le-
bensformen, nawiązując zresztą również i do Heideg-
gerowskiego egzystencjalizmu, wymaga jednak pew-
nej korektury.
W rozumieniu bowiem bardziej nam współczesnym,
które ma za sobą strukturalistyczną przebudowę nauk
o człowieku, i semiologiczną przebudowę nauk o sy-
stemach znakowych, styl nie tyle wyraża twórcę, co
go tworzy, jest ekspresją, ale bardziej jeszcze jest
maską, szlachetnym, mitotwórczym oszustwem, bea-
tum scelus, które przekształca oblicze czasu, otwiera-
jąc przed nim nowe, nieoczekiwane możliwości i per-
spektywy.
Praca nad stylem staje się w ten sposób pracą nad
sobą, projektowaniem w przyszłość i na przyszłość
bardziej, aniżeli dawaniem świadectwa temu, co jest
teraz i co za moment pozostanie już tylko przeszłoś-
cią — stanem i etapem, który został przezwyciężony.
Tyle o stylu, z tym, że taka najogólniejsza, rzec by
się chciało, moralna jego koncepcja wymaga jeszcze
pewnych wyjaśnień bardziej technicznych.
Styl jako indywidualizująca środowisko, epokę,
twórcę, unifikacja czy uniformizacja artystycznej
wypowiedzi przejawia się w różnych jej warstwach
i różnych zasięgach.
W każdej formule stylowej rozróżnić możemy mia-
nowicie jej warstwę technologiczną, która decyduje
o materialnej f a k t u r z e dzieła, warstwę morfolo-
giczną, która określa jego artykulację, prze-
41
POJĘCIE STYLU W BADANIACH NAD SZTUKĄ XIX I XX W.
i
Przedmiot mojego referatu zakłada dwa pojęcia
wyjściowe: pojęcie stylu i pojęcie określonej epoki
w dziejach sztuki. Zakłada ponadto pojęcie wieku
XIX i XX jako odrębnej całości stylowej, co samo
przez się już jest mocno dyskusyjne. W każdym ra-
zie wymaga określenia wyraźnych granic tego, co his-
torycznie, nie chronologicznie zaliczyć możemy do wy-
dzielonej w ten sposób całości, jak i dowodu, że w
granicach tych funkcjonowało coś, co nazwać można
stylem — odrębnym, niepowtarzalnym, kształtującym
oblicze czasu tak, jak niegdyś kształtowały je romań-
szczyzna i gotyk, późny gotyk i renesans, barok
i oświeceniowy klasycyzm.
Cóż to jednak jest styl?
Istotę stylu najlepiej, jak się zdaje, pozwala
uchwycić przeciwstawienie go kodowi. Przez kod, za-
równo jak przez styl, rozumiem przy tym pewne jed-
noznaczne przyporządkowanie zachodzące między
dwoma zbiorami — zbiorem formuł i zbiorem zna-
czeń, tyle że w drugim przypadku przybiera ono od-
wrotny kierunek niż w pierwszym.
Dysponowanie kodem umożliwia jednoznaczną in-
terpretację wypowiedzi, ponieważ kod przypisuje każ-
dej objętej nim formule jedno i tylko jedno znacze-
nie. Znajomość stylu umożliwia jej atrybucję — od-
niesienie do określonego miejsca, czasu i indywidual-
ności twórczej, ponieważ styl nadaje jedną i tylko
jedną właściwą mu formułę każdemu ze znaczeń,
które ogarnie swym unifikującym zasięgiem.
Kod jest zawsze jednoznaczny, choć może być
wielokształtny. Więcej w nim formuł niż znaczeń, to
samo znaczenie pozwala tedy formułować na różne,
indywidualne sposoby. Styl jest wieloznaczny ale jed-
nokształtny. Przyjętej formule pozwala nadawać róż-
ne znaczenia, pełnić różne funkcje. Znaczeń więcej tu
niż formuł, które ulegają mniejszej lub większej uni-
formizacji, charakteryzując nie tyle przedmiot, co
podmiot wypowiedzi.
Stąd stare, osiemnastowieczne określenie Buffona
„styl to człowiek”, stąd nowsze przeświadczenie, for-
mułowane u nas przez Łempickiego, że styl to wyraz
umożliwiający indywidualizację, a co za tym idzie
identyfikację autora, środowiska, epoki. Wyraz nie-
unikniony — rodzaj fatum, przeznaczenia, którego się
nie wybiera, które nosi się w sobie i o którego uze-
wnętrzenie walczy się z duchowymi mocami epoki.
Ta ekspresyjna i — ekspresjonistyczna — teoria
stylu, którą Łempicki wziął z Dhilteyowskiej koncep-
cji Geisteswissenschaften i ze Sprangerowskich Le-
bensformen, nawiązując zresztą również i do Heideg-
gerowskiego egzystencjalizmu, wymaga jednak pew-
nej korektury.
W rozumieniu bowiem bardziej nam współczesnym,
które ma za sobą strukturalistyczną przebudowę nauk
o człowieku, i semiologiczną przebudowę nauk o sy-
stemach znakowych, styl nie tyle wyraża twórcę, co
go tworzy, jest ekspresją, ale bardziej jeszcze jest
maską, szlachetnym, mitotwórczym oszustwem, bea-
tum scelus, które przekształca oblicze czasu, otwiera-
jąc przed nim nowe, nieoczekiwane możliwości i per-
spektywy.
Praca nad stylem staje się w ten sposób pracą nad
sobą, projektowaniem w przyszłość i na przyszłość
bardziej, aniżeli dawaniem świadectwa temu, co jest
teraz i co za moment pozostanie już tylko przeszłoś-
cią — stanem i etapem, który został przezwyciężony.
Tyle o stylu, z tym, że taka najogólniejsza, rzec by
się chciało, moralna jego koncepcja wymaga jeszcze
pewnych wyjaśnień bardziej technicznych.
Styl jako indywidualizująca środowisko, epokę,
twórcę, unifikacja czy uniformizacja artystycznej
wypowiedzi przejawia się w różnych jej warstwach
i różnych zasięgach.
W każdej formule stylowej rozróżnić możemy mia-
nowicie jej warstwę technologiczną, która decyduje
o materialnej f a k t u r z e dzieła, warstwę morfolo-
giczną, która określa jego artykulację, prze-
41