DOI Artikel:
Łapiński, Adam: "Wystawienie zwłok św. Wojciecha" w drzwiach gnieźnieńskich: próba określenia roli sceny w programie ikonograficznym zabytku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0105
ADAM ŁAPIŃSKI
„WYSTAWIENIE ZWŁOK ŚW. WOJCIECHA" W DRZWIACH
GNIEŹNIEŃSKICH*
PRÓBA OKREŚLENIA ROLI SCENY W PROGRAMIE IKONOGRAFICZNYM ZABYTKU
Jednym z najczęściej stosowanych od czasów Joa-
chima Lelewela zabiegów interpretacyjnych, jakim
poddawano Drzwi Gnieźnieńskie, było zestawianie
poszczególnych kwater z zachowanymi średniowiecz-
nymi wersjami tekstów hagiograficznych poświęco-
nych osobie św. Wojciecha1. W rezultacie ciąg tych
badań doprowadził do wyjaśnienia treści większości
kwater, z drugiej jednak strony wytworzył przeko-
nanie, że autor programu ikonograficznego Drzwi
przedstawił odmienną od znanych wersję ży-
wota. Odmienność ta, ogólnie rzecz biorąc
przejawia się w nieco innej chronologii ukazanych
wydarzeń, w eksponowaniu momentów innych niż to
ma miejsce w źródłach, czy wprowadzeniu motywów
nowych, w przekazach literackich nie egzystujących.
Powstałe zrazu pytania o problem wzorca, który legł
u podstaw takiego układu programu — czy stanowi-
ła go zaginiona później, a więc nie znana nam wer-
* Panu Prof. dr Piotrowi Skubiszewskiemu dziękuję
za zapoznanie się z maszynopisem i udzielone wskazówki.
1 J. LELEWEL, Drzwi kościelne Płockie i Gnieźnień-
skie z lat 1133—1155 [w:] Polska Wieków Średnich t. IV
Poznań 1851, s. 261—329. Ostatnio J. KARWASIŃSKA, Drzwi
Gnieźnieńskie a rozwój legendy o św. Wojciechu [w:]
Drzwi Gnieźnieńskie t. I, Wrocław 1956 (dalej w skrócie
DG I), s. 20 nn. Zob. także: W. MAISEL, Drzwi Gnieź-
nieńskie z perspektywy archeologii prawniczej, „Studia
Żródłoznawcze” XXI, 1976, s. 97—101.
2 M. in.: T. DOBRZENIECKI. Drzwi Gnieźnieńskie,
Kraków, 1953, s. 18 n.; — A. GIEYSZTOR, Drzwi Gnieź-
nieńskie jako wyraz polskiej świadomości narodowościo-
wej XII wieku [w:] DG I, s. 2; — L. KALINOWSKI, Treś-
ci ideowe i estetyczne Drzwi Gnieźnieńskich [w:] Drzwi
Gnieźnieńskie t. II, Wrocław 1959 (dalej w skrócie DG II),
s. 120; -— J. PASIERB, Próba syntezy treści ideowych
Drzwi Gnieźnieńskich, „Biul. Hist. Sztuki” XXX, 1968, nr
2, s. 240—242.
sja żywota, czy legenda przekazywana ustnie w śro-
dowisku gnieźnieńskim — utraciły z czasem swą ak-
tualność w świetle nowszych badań nad sztuką śred-
niowiecza. Współcześni uczeni przyjęli pogląd, że
wzorców dla takiego układu programu należy szu-
kać w uwarunkowaniach współczesnej autorowi
dwunastowiecznej rzeczywistości2. Stąd i pytania o
rzeczywiste przyczyny zabójstwa św. Wojciecha, któ-
rych znajomość wśród duchowieństwa gnieźnieńskie-
go XII w. mogła wpłynąć na ukształtowanie ikono-
grafii prawego skrzydła Drzwi, utraciły dla badaczy
zabytku swe pierwszoplanowe znaczenie3.
Tak tedy rozbudowanie epizodu pruskiego (trwa-
jącego zaledwie 10 dni) i poświęcenie mu większości
prawego skrzydła uznaje się dziś za inicjatywę au-
tora programu ikonograficznego, czy środowiska, któ-
rego ideologii był wyrazicielem. W tej sytuacji szcze-
gólnego znaczenia nabiera zagadnienie roli sceny wy-
3 W dyskusji, która się rozwinęła od połowy ubiegłe-
go stulecia w sprawie przyczyn zabójstwa św. Wojciecha
z powodzi poglądów dają się wyłonić dwie skrajne po-
stawy: jedni autorzy chcą widzieć w tym zabójstwie prze-
jaw prymitywnego kultu pogańskiego, drudzy natomiast
zdecydowanie negują rytualny charakter wydarzeń, wi-
dząc je jako konsekwencję rozwoju wypadków. Przeglą-
du stanowisk dokonał Stanisław Mielczarski, on też przed-
stawił szczegółowo opracowaną hipotezę przebiegu misji
i jak się zdaje, dobrze uzasadnioną tezę o niereligijnym
charakterze mordu. S. MIELCZARSKI, Misja pruska św.
Wojciecha, Gdańsk 1967. W świetle ostatnich badań św.
Wojciech został skazany na śmierć za swą działalność
przez pruski sąd wiecowy. W tej sprawie zob.: W. MAI-
SEL, Prawo karne Prusów na tle porównawczym [w:]
Słowianie w dziejach Europy. Studia historyczne ku ucz-
czeniu 75 rocznicy urodzin i 50-lecia pracy naukowej Pro-
fesora Henryka Łowmiańskiego, Poznań 1974, s. 128 n.; —•
zob. także: M. KOSMAN, Drogi zaniku pogaństwa u Bał-
tów, Wrocław-Warszawa... 1976, s. 4 nn.
95
„WYSTAWIENIE ZWŁOK ŚW. WOJCIECHA" W DRZWIACH
GNIEŹNIEŃSKICH*
PRÓBA OKREŚLENIA ROLI SCENY W PROGRAMIE IKONOGRAFICZNYM ZABYTKU
Jednym z najczęściej stosowanych od czasów Joa-
chima Lelewela zabiegów interpretacyjnych, jakim
poddawano Drzwi Gnieźnieńskie, było zestawianie
poszczególnych kwater z zachowanymi średniowiecz-
nymi wersjami tekstów hagiograficznych poświęco-
nych osobie św. Wojciecha1. W rezultacie ciąg tych
badań doprowadził do wyjaśnienia treści większości
kwater, z drugiej jednak strony wytworzył przeko-
nanie, że autor programu ikonograficznego Drzwi
przedstawił odmienną od znanych wersję ży-
wota. Odmienność ta, ogólnie rzecz biorąc
przejawia się w nieco innej chronologii ukazanych
wydarzeń, w eksponowaniu momentów innych niż to
ma miejsce w źródłach, czy wprowadzeniu motywów
nowych, w przekazach literackich nie egzystujących.
Powstałe zrazu pytania o problem wzorca, który legł
u podstaw takiego układu programu — czy stanowi-
ła go zaginiona później, a więc nie znana nam wer-
* Panu Prof. dr Piotrowi Skubiszewskiemu dziękuję
za zapoznanie się z maszynopisem i udzielone wskazówki.
1 J. LELEWEL, Drzwi kościelne Płockie i Gnieźnień-
skie z lat 1133—1155 [w:] Polska Wieków Średnich t. IV
Poznań 1851, s. 261—329. Ostatnio J. KARWASIŃSKA, Drzwi
Gnieźnieńskie a rozwój legendy o św. Wojciechu [w:]
Drzwi Gnieźnieńskie t. I, Wrocław 1956 (dalej w skrócie
DG I), s. 20 nn. Zob. także: W. MAISEL, Drzwi Gnieź-
nieńskie z perspektywy archeologii prawniczej, „Studia
Żródłoznawcze” XXI, 1976, s. 97—101.
2 M. in.: T. DOBRZENIECKI. Drzwi Gnieźnieńskie,
Kraków, 1953, s. 18 n.; — A. GIEYSZTOR, Drzwi Gnieź-
nieńskie jako wyraz polskiej świadomości narodowościo-
wej XII wieku [w:] DG I, s. 2; — L. KALINOWSKI, Treś-
ci ideowe i estetyczne Drzwi Gnieźnieńskich [w:] Drzwi
Gnieźnieńskie t. II, Wrocław 1959 (dalej w skrócie DG II),
s. 120; -— J. PASIERB, Próba syntezy treści ideowych
Drzwi Gnieźnieńskich, „Biul. Hist. Sztuki” XXX, 1968, nr
2, s. 240—242.
sja żywota, czy legenda przekazywana ustnie w śro-
dowisku gnieźnieńskim — utraciły z czasem swą ak-
tualność w świetle nowszych badań nad sztuką śred-
niowiecza. Współcześni uczeni przyjęli pogląd, że
wzorców dla takiego układu programu należy szu-
kać w uwarunkowaniach współczesnej autorowi
dwunastowiecznej rzeczywistości2. Stąd i pytania o
rzeczywiste przyczyny zabójstwa św. Wojciecha, któ-
rych znajomość wśród duchowieństwa gnieźnieńskie-
go XII w. mogła wpłynąć na ukształtowanie ikono-
grafii prawego skrzydła Drzwi, utraciły dla badaczy
zabytku swe pierwszoplanowe znaczenie3.
Tak tedy rozbudowanie epizodu pruskiego (trwa-
jącego zaledwie 10 dni) i poświęcenie mu większości
prawego skrzydła uznaje się dziś za inicjatywę au-
tora programu ikonograficznego, czy środowiska, któ-
rego ideologii był wyrazicielem. W tej sytuacji szcze-
gólnego znaczenia nabiera zagadnienie roli sceny wy-
3 W dyskusji, która się rozwinęła od połowy ubiegłe-
go stulecia w sprawie przyczyn zabójstwa św. Wojciecha
z powodzi poglądów dają się wyłonić dwie skrajne po-
stawy: jedni autorzy chcą widzieć w tym zabójstwie prze-
jaw prymitywnego kultu pogańskiego, drudzy natomiast
zdecydowanie negują rytualny charakter wydarzeń, wi-
dząc je jako konsekwencję rozwoju wypadków. Przeglą-
du stanowisk dokonał Stanisław Mielczarski, on też przed-
stawił szczegółowo opracowaną hipotezę przebiegu misji
i jak się zdaje, dobrze uzasadnioną tezę o niereligijnym
charakterze mordu. S. MIELCZARSKI, Misja pruska św.
Wojciecha, Gdańsk 1967. W świetle ostatnich badań św.
Wojciech został skazany na śmierć za swą działalność
przez pruski sąd wiecowy. W tej sprawie zob.: W. MAI-
SEL, Prawo karne Prusów na tle porównawczym [w:]
Słowianie w dziejach Europy. Studia historyczne ku ucz-
czeniu 75 rocznicy urodzin i 50-lecia pracy naukowej Pro-
fesora Henryka Łowmiańskiego, Poznań 1974, s. 128 n.; —•
zob. także: M. KOSMAN, Drogi zaniku pogaństwa u Bał-
tów, Wrocław-Warszawa... 1976, s. 4 nn.
95