Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (40.1978)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

ALICJA KARŁOWSKA- KAMZOWA
UWAGI NA MARGINESIE KONFERENCJI POŚWIĘCONEJ ZNACZENIU IMPORTÓW BIZAN-
TYJSKICH DLA SZTUKI ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ EUROPY

Kolokwium poświęcone temu pro-
blemowi zorganizowano w dniach
22—25.III.1977, dzięki inicjatywie i
staraniom dr hab. Henryka Nickla
z Uniwersytetu w Halle, przy współ-
udziale dr Effenberga, kierownika
Działu Sztuki Wczesnośredniowiecz-
nej i Bizantyjskiej Państwowego
Muzeum w Berlinie. Zagadnienie
omówiono w trzech różnych uję-
ciach.
W pierwszym rzędzie zaprezen-
towano wpływ kultury bizantyjskiej
na Ruś w zakresie pojęć ogólnych:
poczynając od różnorodnych objaś-
nień funkcji ikony (H. G. Thummel),
poprzez komentarze liturgiczne waż-
ne dla określenia znaczenia treścio-
wego architektury (K. Onasch), aż do
greckich pojęć estetycznych, tłuma-
czonych i komentowanych na Rusi
w XIII i XIV stuleciu (V. V. Bycz-
ków). Równocześnie przedstawiono
szereg nieznanych dzieł rzemiosła
artystycznego, odnalezionych podczas
prac wykopaliskowych prowadzo-
nych w Rosji i w krajach kauka-
skich — wraz z szeregiem kolejnych
obiektów sztuki miejscowej, w któ-
rych naśladowano ujęcia ikonogra-
ficzne, kompozycję formalną, nieraz
używając odmiennych technik arty-
stycznych (A. Bank). W ten sposób
obraz zagadnienia otrzymał szeroki
wymiar obejmujący eksport greckiej
myśli teologicznej, estetycznej, li-
turgicznej, a także przedmiotów
kultowych o charakterze artystycz-
nym — stanowiących podłoże roz-
woju kultury i twórczości miejsco-
wej Słowian Wschodnich.
Drugi aspekt zagadnienia to
wpływy Bizancjum na kraje łaciń-
skie. W ciągu ostatniego ćwierćwie-
cza ukazało się szereg fundamental-
nych prac poświęconych związkom
między tymi dwoma kręgami kul-
turalnymi w zakresie treści ideo-
wych, ikonografii i formy dzieł sztu-

ki. Więzy łączące Cesarstwo Rzym-
skie Narodu Niemieckiego, a ściślej
dynastię ottońską z Konstantyno-
polem stanowiły oficjalny pomost
przenikania importów greckich do
Europy środkowej. Efektowna teza
Wentzla o skarbach przywiezionych
przez cesarzową Teofano spotkała
się z krytyką odnośnie pochodzenia
niektórych przedmiotów z kości sło-
niowej i złotnictwa przechowywa-
nych w skarbcach kościelnych, m.in.
katedry w Halberstadt (J. Flemming,
A. Effenberg). Mogły zostać przy-
wiezione przez inne osoby. Szcze-
gólnie ciekawy jest dokument hal-
berstackiego biskupa Konrada z
1208 r., w którym przekazano ka-
tedrze przedmioty pozyskane w Kon-
stantynopolu. Wiele z nich dziś jesz-
cze zdobi skarbiec katedry. Za dar
Ottona III, pochodzący z zespołu
greckich naczyń przywiezionych
przez jego matkę, uznano czaszę
tzw. kielicha św. Wojciecha z Trze-
meszna (P. Skubiszewski). Cesarz
mógł podarować ten przedmiot,
przeznaczony do użytku świeckiego,
Bolesławowi Chrobremu, który do-
piero w 1008 r., wraz z pateną i
ornatem, przekazał go Trzemesznu.
Dlatego nie zrabowali go Czesi w
1038 r., wraz z innymi przedmiotami
zabranymi katedrze gnieźnieńskiej.
Tradycja związania go ze świętym
męczennikiem może pochodzić z w.
XII, kiedy przerobiono naczynie na
kielich, nodus ozdabiając motywem
ornamentalnym wzorowanym na
Drzwiach Gnieźnieńskich. Autor
szczegółowo analizuje przekazy
źródłowe mówiące o trwaniu tra-
dycji o pierwotnym właścicielu kie-
licha, ale nie określa jasno z ja-
kiego materiału czasza jest wyko-
nana. Za dawnymi inwentarzami
mówi, że zrobiona jest z agatu, a
porównuje ją do naczyń wykona-
nych z onyksu, pomijając całkowicie
znaczenie symboliczne kamieni pół-

szlachetnych. Dla przedmiotu zwią-
zanego z kultem męczennika ma to
kluczowe znaczenie.
Zapewne z powodów ideowych
przywieziono z woli Ottona I trzo-
ny, bazy i kapitele kolumn z Ra-
wenny dla dekoracji wznoszonej
wtedy nowej katedry w Magdebur-
gu (R. Heidenreich). Te pozostałości
kamieniarki starochrześcijańskiej raz
jeszcze wmontowano — podczas
przebudowy gotyckiej — w kapitu-
larzu i sąsiadującej z nim kaplicy.
Otto I postąpił analogicznie jak
Karol Wielki, który także importo-
wał elementy architektoniczne z Ita-
lii. Również ideowe względy wa-
runkowały wprowadzenie elemen-
tów bizantyjskich do przedstawień
cesarzy, tworzonych przez miniatu-
rzystów szkoły w Reichenau (H.
Scurie). Kształt architektury kościo-
ła św. Cyryla z Jernrode — bazy-
lika z emporami — mógł być na-
wiązaniem do analogicznych budow-
li: kościoła św. Demetriusza w Sa-
lonikach lub znanego z opisu ko-
ścioła NMP w Jerozolimie. O po-
wiązaniach z Jerozolimą zdaje się
świadczyć model Grobu Sw., wznie-
siony w tym wnętrzu. Również funk-
cja kościoła możnowładczego warun-
kowała budowlę emporową w tra-
dycjach architektury karolińskiej i
bizantyjskiej (H. L. Nickel). Znacze-
nie tkanin bizantyjskich — broka-
tów, haftów figuralnych — dla pla-
styki romańskiej na zachodzie było
przedmiotem wielu rozpraw, rów-
nież w latach ostatnich. Nouum w
tym zakresie było ukazanie możliwo-
ści przejęcia z Bizancjum koncepcji
tkaniny obrazowej, wykonanej tech-
niką warsztatową, prezentującą
określony program ideowy przy po-
mocy przedstawień figuralnych (A.
Kamzowa). Najstarszymi zachowa-
nymi są tkaniny wełniane z Hal-
berstadt, datowane ogólnie na lata
ok. 1150—1200. Ich faktura, działa-

82