DOI article:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0033
O IDEOWEJ KONCEPCJI OŁTARZA GŁÓWNEGO W TORUŃSKIM KOŚCIELE NP. MARII
Przymierza zwieńczonej kolistą tarczą słoneczną na
malowidle przedstawiającym alegorię objawienia
Bożej Mądrości, zdobiącym strop sali bibliotecznej
dawnego klasztoru norbertanów na Strahovie w Pra-
dze wykonanym przez F. A. Maulbertscha w r. 179449.
Rodzinę omawianych tu dzieł, łączących w sobie
zbliżone elementy formalne i treściowe, można po-
szerzyć o jeszcze jeden przykład. Jest nim mianowi-
cie główny ołtarz w kościele Notre-Dame de Virga
Jesse w limburskim Hasselt (il. 16), pochodzący z koś-
cioła opactwa w Herckenrode, a wykonany przez
Jeana Delcoura w r. 168069. Jego klasycyzującą struk-
turę architektoniczną tworzy półkolisty szereg kolumn
podtrzymujących hemisferyczne sklepienie kasetono-
wego baldachimu. W centrum kompozycji, na tle ko-
lumn, umieszczona jest olbrzymia monstrancja. W jej
owalnym, otoczonym promieniami reservaculum znaj-
duje się przedstawienie Apokaliptycznego Baranka.
Poniżej, w strefie tabernakulum umieszczone płasko-
rzeźby mają również tematykę eucharystyczną.
W porównaniu ze wspomnianymi wcześniej dzieła-
mi, retoryka belgijskiego ołtarza w mniejszym stopniu
operuje metaforami i przez to staje się bardziej bez-
pośrednim wykładem tej samej doktryny eucharysty-
cznej. Dzięki temu ołtarz w Hasselt prezentujący ol-
brzymią monstrancję może nam pomóc w uzmysło-
wieniu sobie procesu powstawania przedstawionych
wyżej koncepcji treściowo-formalnych — bardzo mu
przecież charakterem pokrewnych.
Być może inspiracji dla twórców ołtarza kaplicy
Elektorskiej szukać należy w kręgu bliskim terytorial-
nie, choć odległym czasowo i ideowo. W ewangelickim
kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu znajdo-
wało się epitafium Benedykta Distlera z obrazem
malowanym przez Jakuba Pflechtnera (?) z r. 157661.
W obrazie tym (il. 17), podobnie jak w kaplicy Elek-
torskiej, Arka Przymierza stanowi istotny składnik
osiowo zgrupowanej kompozycji62. Ponad „ubłagalnią”
pojawia się — w miejsce słonecznego kręgu — postać
Ukrzyżowanego oraz gołębica Ducha św. i hebrajskie
imię Boga na tle rozświetlonej glorii niebiańskiej,
a zatem teofaniczne przedstawienie będące ilustracją
słów św. Pawła w Liście do Rzymian (III 25),
pokrewne zresztą średniowiecznym wyobrażeniom
Tronu Łaski. Arkę otaczają postacie biblijne, lecz
w większej niż w katedrze liczbie i reprezentu-
jące nie tylko Stare, ale i Nowe Przymierze. Spośród
II. 10. Sebastiano Cipriani, projekt ołtarza św.
Ignacego w rzymskim kościele del Gesu. Repr.
J. Borski wg Kerbera.
nich jedynie Mojżesz występuje w obu kompozycjach.
W ołtarzu kaplicy Elektorskiej zasadnicze są treści
eucharystyczne, stąd też Arkę należy interpretować
jako miejsce przechowywania manny będącej arche-
typem Eucharystii. W obrazie epitafijnym natomiast
—■ zgodnie z nauką Lutra —■ zasadniczym wątkiem
treściowym jest ofiara Ukrzyżowania i płynąca z niej
łaska63, stąd genezy przedstawienia Arki należy szu-
kać w interpretacji wspomnianego tekstu św. Pawła61;
» J. VAN ACKERE, Belglgue Baroąue et Classique
(1600—1789). Architecture, Art monumental, Bruxelles 1972,
s. 40, il. 61.
51 Z kościoła epitafium zostało przeniesione w latach
pomiędzy 1886 a 1932 do wrocławskiego Kunstgewerbe Mu-
seum, obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Narodo-
wego we "Wrocławiu. Por. B. STEINBORN, Malowane epi-
tafia mieszczańskie na Śląsku w latach 1520—1620, „Roczniki
Sztuki Śląskiej” IV, 1967, s. 97—98, tabl. 26.
52 Nawiasem mówiąc — forma pokrywy Arki w kaplicy
Elektorskiej jest szczególnie bliska formie pokrywy Arki
na obrazie epitafium Distlera.
» STEINBORN, O.C., S. 27 i 97—98.
54 Rzym. III 25: Quen [= Chistum] proposuit Deus
propitiationem per fidem in sanguine ipsius, ad ostenslonem
iustitiae saae. Termin „propitiatorium” oznacza „ubłagal-
nię” Arki. Por. T. DOBRZENIECKI, U źródeł przedstawień:
„Tron Łaski” i „Pietas Domini”, „Rocznik Muzeum Naro-
dowego w Warszawie” XV. 1971, s. 299—301.
25
Przymierza zwieńczonej kolistą tarczą słoneczną na
malowidle przedstawiającym alegorię objawienia
Bożej Mądrości, zdobiącym strop sali bibliotecznej
dawnego klasztoru norbertanów na Strahovie w Pra-
dze wykonanym przez F. A. Maulbertscha w r. 179449.
Rodzinę omawianych tu dzieł, łączących w sobie
zbliżone elementy formalne i treściowe, można po-
szerzyć o jeszcze jeden przykład. Jest nim mianowi-
cie główny ołtarz w kościele Notre-Dame de Virga
Jesse w limburskim Hasselt (il. 16), pochodzący z koś-
cioła opactwa w Herckenrode, a wykonany przez
Jeana Delcoura w r. 168069. Jego klasycyzującą struk-
turę architektoniczną tworzy półkolisty szereg kolumn
podtrzymujących hemisferyczne sklepienie kasetono-
wego baldachimu. W centrum kompozycji, na tle ko-
lumn, umieszczona jest olbrzymia monstrancja. W jej
owalnym, otoczonym promieniami reservaculum znaj-
duje się przedstawienie Apokaliptycznego Baranka.
Poniżej, w strefie tabernakulum umieszczone płasko-
rzeźby mają również tematykę eucharystyczną.
W porównaniu ze wspomnianymi wcześniej dzieła-
mi, retoryka belgijskiego ołtarza w mniejszym stopniu
operuje metaforami i przez to staje się bardziej bez-
pośrednim wykładem tej samej doktryny eucharysty-
cznej. Dzięki temu ołtarz w Hasselt prezentujący ol-
brzymią monstrancję może nam pomóc w uzmysło-
wieniu sobie procesu powstawania przedstawionych
wyżej koncepcji treściowo-formalnych — bardzo mu
przecież charakterem pokrewnych.
Być może inspiracji dla twórców ołtarza kaplicy
Elektorskiej szukać należy w kręgu bliskim terytorial-
nie, choć odległym czasowo i ideowo. W ewangelickim
kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu znajdo-
wało się epitafium Benedykta Distlera z obrazem
malowanym przez Jakuba Pflechtnera (?) z r. 157661.
W obrazie tym (il. 17), podobnie jak w kaplicy Elek-
torskiej, Arka Przymierza stanowi istotny składnik
osiowo zgrupowanej kompozycji62. Ponad „ubłagalnią”
pojawia się — w miejsce słonecznego kręgu — postać
Ukrzyżowanego oraz gołębica Ducha św. i hebrajskie
imię Boga na tle rozświetlonej glorii niebiańskiej,
a zatem teofaniczne przedstawienie będące ilustracją
słów św. Pawła w Liście do Rzymian (III 25),
pokrewne zresztą średniowiecznym wyobrażeniom
Tronu Łaski. Arkę otaczają postacie biblijne, lecz
w większej niż w katedrze liczbie i reprezentu-
jące nie tylko Stare, ale i Nowe Przymierze. Spośród
II. 10. Sebastiano Cipriani, projekt ołtarza św.
Ignacego w rzymskim kościele del Gesu. Repr.
J. Borski wg Kerbera.
nich jedynie Mojżesz występuje w obu kompozycjach.
W ołtarzu kaplicy Elektorskiej zasadnicze są treści
eucharystyczne, stąd też Arkę należy interpretować
jako miejsce przechowywania manny będącej arche-
typem Eucharystii. W obrazie epitafijnym natomiast
—■ zgodnie z nauką Lutra —■ zasadniczym wątkiem
treściowym jest ofiara Ukrzyżowania i płynąca z niej
łaska63, stąd genezy przedstawienia Arki należy szu-
kać w interpretacji wspomnianego tekstu św. Pawła61;
» J. VAN ACKERE, Belglgue Baroąue et Classique
(1600—1789). Architecture, Art monumental, Bruxelles 1972,
s. 40, il. 61.
51 Z kościoła epitafium zostało przeniesione w latach
pomiędzy 1886 a 1932 do wrocławskiego Kunstgewerbe Mu-
seum, obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Narodo-
wego we "Wrocławiu. Por. B. STEINBORN, Malowane epi-
tafia mieszczańskie na Śląsku w latach 1520—1620, „Roczniki
Sztuki Śląskiej” IV, 1967, s. 97—98, tabl. 26.
52 Nawiasem mówiąc — forma pokrywy Arki w kaplicy
Elektorskiej jest szczególnie bliska formie pokrywy Arki
na obrazie epitafium Distlera.
» STEINBORN, O.C., S. 27 i 97—98.
54 Rzym. III 25: Quen [= Chistum] proposuit Deus
propitiationem per fidem in sanguine ipsius, ad ostenslonem
iustitiae saae. Termin „propitiatorium” oznacza „ubłagal-
nię” Arki. Por. T. DOBRZENIECKI, U źródeł przedstawień:
„Tron Łaski” i „Pietas Domini”, „Rocznik Muzeum Naro-
dowego w Warszawie” XV. 1971, s. 299—301.
25