Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0024
JERZY MIZIOLEK
II. 22. Chrystus-Helios na kolumnie w Jerozolimie, rysunek
w Manuskrypcie z Prufening, Monachium. Repr. wg Verdiera.
Przedstawienia Hołdu Starców Apokaliptycznych z Barankiem
„w Słońcu" w sztuce przedromańskiej
Sceny Hołdu dwudziestu czterech Starców należały do
najpopularniejszych tematów sztuki przedromańskiej144. Ich
wyobrażeniami, w różnych wariantach, ozdabiano kościoły
i inne budowle kultowe w samym Rzymie, jak i na północ od
Alp, oraz liczne ilustrowane kodeksy. W jednym z tych ko-
deksów — Ewangeliarzu z opactwa Św. Medarda w Soissons
(Bibliotheque Nationale, Paryż), wykonanym około 800 r.
odnaleźć można szczególnie piękne i oryginalne wyobrażenie
Hołdu (il. 23)145. Widnieje ono na fasadzie budowli wspartej
na czterokolumnowym portyku. Nie sam Chrystus jednak,
a symbolizujący Go Baranek stanowi centrum kompozycyjne
i ideowe. Przedstawiony jest on z profilu, ze zwojem opatrzo-
nym siedmioma pieczęciami pod nogami, na tle złotego cli-
peusa-mandorli. Poniżej stoją w dwóch dwunastoosobowych
grupach Starcy z pochylonymi głowami, które okalają nimby.
Niektórzy spośród nich, widoczni w pierwszym rzędzie, dzierżą
w rękach strunowe instrumenty muzyczne, inni zaś złote czary.
Kompozycji dopełniają ukazane pod Starcami: „szklane mo-
rze" i ujęte w medaliony symbole Ewangelistów z otwartymi
księgami. Charakterystyczną cechą tego obrazu są wiązki
promieni białego koloru emanujące z mandorli z Barankiem,
padające na Starców i apokaliptyczne „zodia".
Równie interesującą scenę Hołdu Starców odnaleźć można
w jednej z miniatur komentarza do Apokalipsy z San Millan
de Cogolla z X w. przechowywanego obecnie w madryckiej
Akademii (il. 25)146. I tutaj, jak w Ewangeliarzu z Soissons,
centralnie usytuowana mandorla z siedmiookim Barankiem,
otoczonym przez symbole Ewangelistów i Starców, emanuje
promienie.
Wymienione miniatury nie wyczerpują przykładów przed-
romańskich przedstawień Hołdu Starców apokaliptycznych,
w których pojawia się promienista mandorla. Występowała
ona także w mozaikach, jakimi około 800 r. ozdobiono kopułę
kaplicy pałacowej w Akwizgranie147. Mozaiki akwizgrańskie
nie zachowały się, ich ostatnie fragmenty uległy zniszczeniu
na początku XVIII w. i znane są przede wszystkim z dwóch
przekazów ikonograficznych. Pierwszym z nicli jest rysunek
wykonany w 1607 lub 1608 r. dla znanego francuskiego ko-
lekcjonera i archeologa Peiresca (il. 26)148. Przedstawia on
jednego tylko Starca, skierowanego w prawo i dzierżącego
oburącz przed sobą koronę. Ponad nim widoczna jest pro-
mienista mandrola, nie zawierająca jednak żadnego obrazu.
Drugie źródło ikonograficzne, to sztych zamieszczony przez
Giovanniego Ciampiniego w drugim tomie jego Vetera Moni-
menta (il. 27)149. Ten cenny sztych, przesłany Ciampiniemu
przez Johannesa van der Lindena przed 1686 r., opatrzony
został opisem, z którego cytuję najważniejsze fragmenty: Na
złotym tle nieba usianego czerwonymi gwiazdami, od strony
wschodniej siedzi na tronie Chrystus. W lewej ręce trzyma
księgę, prawa, zwyczajem błogosławieństwa, uniesiona jest w gó-
rę; okrywa go tunika, a gemmea fibula spina płaszcz purpurowy.
Z obu stron Chrystusa stoją, po jednym, dwaj aniołowie, trzy-
mając w rękach otwarte księgi. Z wierzchołka kopuły wydoby-
wają się wiązki promieni, rozpraszając się wokół głowy Chrystu-
sa [...] Poniżej, wokół kopuły, starcy w białych szatach, opisani
w księdze Apokalipsy, stoją pozostawiwszy swe trony, trzymając
w rękach złote korony150.
Istnieją jeszcze dwa źródła pisane informujące o ikono-
grafii mozaik. W pierwszym z nich, pióra Pierre'a Bergerona
z 1619 r. czytamy, że sklepienie rotundy cale pokryte jest
mozaikami z figurą Chrystusa, aniołów i gwiazdami151. Z dru-
giego zaś, którym jest Historia Akwizgranu Petrusa a Boeck
z 1620 r., dowiadujemy się, że w kopule od wschodniej strony
wyobrażony był okryty pallium pluviale Chrystus siedzący
na tronie, wokół którego miały być przedstawione cztery
zwierzęta apokaliptyczne, poniżej zaś hołdujący Starcy152.
W oparciu o wymienione źródła wielokrotnie już próbowano
odczytać pierwotną ikonografię mozaik kopuły akwizgrań-
skiej. Wszyscy badacze przyjęli jako bezsprzeczny fakt, że
przedstawiono w nich Hołd Starców, wciąż jednak dyskuto-
wane jest zagadnienie czy byli tu wyobrażeni aniołowie, jak
zaświadczają Bergeron i Ciampini153, czy cztery zwierzęta
18
II. 22. Chrystus-Helios na kolumnie w Jerozolimie, rysunek
w Manuskrypcie z Prufening, Monachium. Repr. wg Verdiera.
Przedstawienia Hołdu Starców Apokaliptycznych z Barankiem
„w Słońcu" w sztuce przedromańskiej
Sceny Hołdu dwudziestu czterech Starców należały do
najpopularniejszych tematów sztuki przedromańskiej144. Ich
wyobrażeniami, w różnych wariantach, ozdabiano kościoły
i inne budowle kultowe w samym Rzymie, jak i na północ od
Alp, oraz liczne ilustrowane kodeksy. W jednym z tych ko-
deksów — Ewangeliarzu z opactwa Św. Medarda w Soissons
(Bibliotheque Nationale, Paryż), wykonanym około 800 r.
odnaleźć można szczególnie piękne i oryginalne wyobrażenie
Hołdu (il. 23)145. Widnieje ono na fasadzie budowli wspartej
na czterokolumnowym portyku. Nie sam Chrystus jednak,
a symbolizujący Go Baranek stanowi centrum kompozycyjne
i ideowe. Przedstawiony jest on z profilu, ze zwojem opatrzo-
nym siedmioma pieczęciami pod nogami, na tle złotego cli-
peusa-mandorli. Poniżej stoją w dwóch dwunastoosobowych
grupach Starcy z pochylonymi głowami, które okalają nimby.
Niektórzy spośród nich, widoczni w pierwszym rzędzie, dzierżą
w rękach strunowe instrumenty muzyczne, inni zaś złote czary.
Kompozycji dopełniają ukazane pod Starcami: „szklane mo-
rze" i ujęte w medaliony symbole Ewangelistów z otwartymi
księgami. Charakterystyczną cechą tego obrazu są wiązki
promieni białego koloru emanujące z mandorli z Barankiem,
padające na Starców i apokaliptyczne „zodia".
Równie interesującą scenę Hołdu Starców odnaleźć można
w jednej z miniatur komentarza do Apokalipsy z San Millan
de Cogolla z X w. przechowywanego obecnie w madryckiej
Akademii (il. 25)146. I tutaj, jak w Ewangeliarzu z Soissons,
centralnie usytuowana mandorla z siedmiookim Barankiem,
otoczonym przez symbole Ewangelistów i Starców, emanuje
promienie.
Wymienione miniatury nie wyczerpują przykładów przed-
romańskich przedstawień Hołdu Starców apokaliptycznych,
w których pojawia się promienista mandorla. Występowała
ona także w mozaikach, jakimi około 800 r. ozdobiono kopułę
kaplicy pałacowej w Akwizgranie147. Mozaiki akwizgrańskie
nie zachowały się, ich ostatnie fragmenty uległy zniszczeniu
na początku XVIII w. i znane są przede wszystkim z dwóch
przekazów ikonograficznych. Pierwszym z nicli jest rysunek
wykonany w 1607 lub 1608 r. dla znanego francuskiego ko-
lekcjonera i archeologa Peiresca (il. 26)148. Przedstawia on
jednego tylko Starca, skierowanego w prawo i dzierżącego
oburącz przed sobą koronę. Ponad nim widoczna jest pro-
mienista mandrola, nie zawierająca jednak żadnego obrazu.
Drugie źródło ikonograficzne, to sztych zamieszczony przez
Giovanniego Ciampiniego w drugim tomie jego Vetera Moni-
menta (il. 27)149. Ten cenny sztych, przesłany Ciampiniemu
przez Johannesa van der Lindena przed 1686 r., opatrzony
został opisem, z którego cytuję najważniejsze fragmenty: Na
złotym tle nieba usianego czerwonymi gwiazdami, od strony
wschodniej siedzi na tronie Chrystus. W lewej ręce trzyma
księgę, prawa, zwyczajem błogosławieństwa, uniesiona jest w gó-
rę; okrywa go tunika, a gemmea fibula spina płaszcz purpurowy.
Z obu stron Chrystusa stoją, po jednym, dwaj aniołowie, trzy-
mając w rękach otwarte księgi. Z wierzchołka kopuły wydoby-
wają się wiązki promieni, rozpraszając się wokół głowy Chrystu-
sa [...] Poniżej, wokół kopuły, starcy w białych szatach, opisani
w księdze Apokalipsy, stoją pozostawiwszy swe trony, trzymając
w rękach złote korony150.
Istnieją jeszcze dwa źródła pisane informujące o ikono-
grafii mozaik. W pierwszym z nich, pióra Pierre'a Bergerona
z 1619 r. czytamy, że sklepienie rotundy cale pokryte jest
mozaikami z figurą Chrystusa, aniołów i gwiazdami151. Z dru-
giego zaś, którym jest Historia Akwizgranu Petrusa a Boeck
z 1620 r., dowiadujemy się, że w kopule od wschodniej strony
wyobrażony był okryty pallium pluviale Chrystus siedzący
na tronie, wokół którego miały być przedstawione cztery
zwierzęta apokaliptyczne, poniżej zaś hołdujący Starcy152.
W oparciu o wymienione źródła wielokrotnie już próbowano
odczytać pierwotną ikonografię mozaik kopuły akwizgrań-
skiej. Wszyscy badacze przyjęli jako bezsprzeczny fakt, że
przedstawiono w nich Hołd Starców, wciąż jednak dyskuto-
wane jest zagadnienie czy byli tu wyobrażeni aniołowie, jak
zaświadczają Bergeron i Ciampini153, czy cztery zwierzęta
18