Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0035
SECUNDUS ADVENTUS
S. CHARLES MURRAY, Rebirth and Afterlife. A Study of the Transmu-
tation of same Pagan Imagery in Early Christian Funerary Art, Oxford
1981, s. 64—98. — W obydwu publikacjach mozaikę datuje się na poł.
III w. Bardziej prawdopodobne jest, że pochodzi ona z ok. 300 r. lub z 1
dekady IV w. — zob. H.P. L'ORANGE, P.J. NORDHAGEN, Mosaics.
From Antiguity to the Early Middle Ages, London 1966, s. 27; — F. GERKE,
Le sorgenti dell'arte cristiana, Milano 1969, tabl. kolorowa na s. 73 do tekstu
na s. 71—72.
55 d0LGER, Sol Salutis..., o.c., s. 1—20; — RAHNER, o.c., s. 152;
— JUNGMANN, o.c., s. 136—137.
56 Mowa 27, Na Narodzenie Pańskie 7 — zob. LEON WIELKI,
Mowy (=Pisma Ojców Kościoła, t. XXIV, przeł. ks. bp K. Tomczak),
Poznań 1958, s. 111; — MIGNE, Patrologia Latina, 54, szp. 218: [...] etiam
illa generatur impietas, ut sol in inchoatione diurnae lucis exsurgens a gui-
busdam insipientioribus adoretur, quod nonnulli etiam Christiani adeo se
religiose facere putant, ut priusguam ad beati Petri apostoli basilicam, quae
uni Deo vivo et cero est dedicata, perieniant, superatis gradibus guibus ad
suggestum areae superioris ascenditur, converso corpore ad nascentem se solem
reflectant et curvatis cerricibus in honorem se splendidi orbis inclinent. Cyto-
wane słowa warto porównać z Objaśnieniem do Psalmu 103 św. AUGUSTY-
NA w: Pisma starochrześcijańskich pisarzy, t. XLI, Warszawa 1986 s. 52.
57 nOLGER, Sol Salutis..., o.c., s. 1—20. Zob. też BOTTE, o.c., s. 63;
— H.D. SAFFREY, La dćiotion de Proclus au Soleil [w:] Philosophies
non chrćtiennes et christianisme, Bruxelles 1986, s. 75.
58 van der MEER, o.c., s. 93—94; — H. BELTING, Das Fassaden-
mosaik des Atriums von Alt St. Peter in Rom, „Wallaraf Richartz Jahrbuch"
XXIII, 1961, s. 37—54; — J.Ch. PICARD, Les origines du mot Paradisus
Parvis , ,M61anges de 1'Ecole Franęaise de Rome — Moyen Age" LXXXIII,
1971, s. 174—184. Mozaiki były konserwowane w czasach Sergiusza I
(687—701), Innocenetego III (1198—1216), Grzegorza IX (1227—1241).
Zakres tych konserwacji i zmian programu, jakich wówczas dokonywano,
jest wciąż przedmiotem dyskusji.
59 H. GRISAR, Analecta Romana, I. Roma 1899, s. 463—506, szczeg.
465—471; — MATTHIAE, o.c., s. 126—128.
60 VAN DER MEER, o.c. ryc. 16; — PICARD, o.c., ryc. 3. Za tezą
GRISARA (l.c.) podjętą przez MATTHIAE (I.c.) zdaje się przemawiać
Sylloga raticana zachowana w jednym z manuskryptów Biblioteki Wa-
tykańskiej (Cod. Vat. Pal. nr 591): in fronte foras in ecclesia sancti Petri
ubi iiii animalia circa christum sunt pieta. — Papież Sergiusz miał zastąpić
imago Christi przedstawieniem Baranka w proteście przeciwko uchwałom
Synodu trullańskiego (692) zabraniającym ukazywania Chrystusa w postaci
Baranka mistycznego. Według J. WILPERTA (Die rómischen Mosaiken
und Malereien der kirchlichen Bauten von IV—XIII Jahrhundert, Freiburg
im Br. 1917, I, s. 375—376) w pierwotnej dekoracji ukazany był zarówno
Chrystus, jak i Baranek.
61 Do nieorientowanych konstantyńskich kościołów, tzn. zwróconych
fasadami, nie apsydami ku Wschodowi (,,na które wstąpił Chrystus" i skąd
ma nadejść przy końcu czasów) należały też m.in. Mater omnium ecclesiarum
— bazylika lateraneńska oraz pierwszy kościół św. Pawła za murami. Na
temat orientowania kościołów, które stanie się niemal powszechne od
końca IV w., patrz: G. BANDMANN, Mittelalterliche Architektur ais Be-
deutungstrdger, Berlin 1951, s. 164—165; — JUNGMANN, o.c., s. 134—
138; — KRAUTHEIMER, o.c., s. 99. Zob. też: dOLGER, Sol Salutis...,
o.c., s. 19 i 220 nn.; — B. FILARSKA, Początki architektury chrześcijańskiej,
Lublin 1983, s. 194—196.
62 VAN DER MEER, o.c., s. 91.
63 J. ENGEMANN, Images parousiagues dans 1'art palćochrćtien [w:]
L'Apocalipse de Jean..., o.c., s. 73—97; — BRENK, Tradition und Neue-
rung..., o.c., s. 55—70; Por. CHRISTE, La vision..., o.c., s. 27 i 66.
64 WILPERT, SCHUMACHER, o.c., tabl. 68—69; — BRENK, Die
frUhchristlichen..., o.c., s. 14—19. Zob. też: A. GRABAR, L'Empereur
dans 1'art byzantin, Paris 1936, s. 209—215; — ENGEMANN, Zu den
Apsis-Tituli..., o.c., s. 42—46.
65 W proponowanej przez T. BUDDENSIEGA (Le coffret en inoire de
Pola, Saint Pierre et le Lateran, ,,Cahiers Archóologiques" X, 1959) ryc. 21
do tekstu na s. 172 nn.) rekonstrukcji pierwotnej dekoracji apsydy bazyliki
Salwatora na Lateranie (z ok. 429 r.) występuje podobna, choć nieco bardziej
rozbudowana, wizja Drugiego Przyjścia. Por. C. CECCHELLI, A proposito
del mosaico dell'abside lateranese [w:] Miscellanea Bibliothecae Hertzianae,
Munchen 1961, s. 13—18; — Y. CHRISTE, A propos du dćcor absidal de
Saint Jean du Lateran, ,,Cahiers Archeologiques" XX, 1970, s. 197—206.
66 F.W. DEICHMANN, Ravenna. Hauptstadt des spdtantikes Abend-
landes. Kommentar 1, Wiesbaden 1974, s. 198—204.
67 Tenże, Racenna..., o.c., Kommentar 2, s. 141—195: — ENGE-
MANN, Images parousiagues..., o.c., s. 94—95.
68 DEICHMANN, Racenna..., o.c., Kommentar 2, s. 245—272; —
ENGEMANN, Images parousiagues..., o.c., s. 95—96.
69 WILPERT, SCHUMACHER, o.c., tabl. 82—85 do tekstu na s.
321—322.
70 Na temat tego fragmentu Apokalipsy i komentarzy do niego patrz:
DÓLGER, Die Sonne der Gerechtigkeit..., o.c., s. 105 n.; — Y. CHRISTE,
Apocalipse et ,,Traditio Legis", „Rómische Quartalschrift fur Christliche
Altertumskunde und Kirchengeschichte" LXXI, 1976, s. 42—55, szczeg,
s. 45. Tu cytowany jest interesujący fragment Komentarza do Apokalipsy
Wiktoryna z Pettavio (ok. 300 r.) odnoszący się do tego passusu: In facie
autem eius claritas eius ut sol. Claritas eius guod dixit, apparitio illius fuit,
gua locutus est hominibus facie contra faciem. Solis autem gloria minor est
quam gloria Domini, sed propter ortum et occasum et rursum ortum, guod
natus sit et passus et resurrexit, ab eo dedit similitudinem scriptura faciem
eius gloriae solis.
71 Cytowany fragment Psalmu może odnosić się zarówno do Wniebo-
wstąpienia jak i Drugiego Przyjścia — zob. DOLGER, Sol Salutis..., o.c.,
s. 217—218; — tenże, Die Sonne der Gerechtigkeit..., o.c., s. 102—105.
Por. Eapositio Ewangelii secundum Lucam, X, 2, 41—42 (Patrologia Latina
15) Św. Ambrożego, który rozważając czasy ostateczne powoła się na
słowa tego psalmu: A i Paweł też nauczył, w jaki sposób zobaczysz Chrystusa:
„Gdy bowiem nawrócisz się do Pana, zasłona będzie zdjęta", abyś widział
Chrystusa. Ujrzysz go w obłokach. Nie sądzę, iż Chrystus przybędzie we mgle
ciemności i strasznej ulewie — albowiem obłoki się widzi, osłaniają bowiem
niebo mgłą ciemną, lecz jakże Ten „który w słońcu postawił swój przybytek"
ma nadejść w deszczu?... W tych obłokach przybywa Chrystus, przybywa
w obłokach (Pieśni nad pieśniami », w jasnym obłoku, jaśniejący sprawiedli-
wością oblubieńca, przybywa w lekkim, obłoku, otrzymawszy ciało z Dziewicy,
widział Go bowiem prorok, iż jak obłok przybył ze Wschodu. Przekład wg.
Św. AMBROŻEGO, Wykład Ewangelii według Św. Łukasza [w:] Pisma
starochrześcijańskich pisarzy, t. XVI, tł. W. Szołdrski, Warszawa 1977,
s. 420.
72 Apokryfy Nowego Testamentu. Pod red. ks. M. STAROWIEYSKIE-
GO, t. 1. Ewangelie apokryficzne, Lublin 1980, s. 525. Zob. też: DÓLGER,
Sol Salutis..., o.c., s. 216—217. — Podobny opis Powtórnego Przyjścia
zawiera też apokryficzna, Apokalipsa Piotra: A gdy siedział na Górze Oliwnej,
przystąpili doń uczniowie Jego. I padliśmy przed Nim na oblicze, i błagaliśmy
Go wszyscy po porządku prosząc: objaw nam znaki powtórnego przyjścia
Twego i końca świata... A odpowiadając Pan rzeki: Powrót Syna Bożego nie
będzie z zewnętrznym przygotowaniem, ale jak błyskawica świeci od wschodu
aż do zachodu, tak ja przyjdę na obłokach niebieskich z licznymi zastępami
wojsk, we wspaniałości mojej. A gdy przyjdę we wspaniałości, będzie przede
mną szedł krzyż. I będę świecił siedmiokroć jaśniej niż słońce... — przekład
polski według M. MICHALSKI, Antologia literatury patrystycznej, t. 1.
Warszawa 1975, s. 68. — Można mieć pewne wątpliwości co do tego, czy
apokryfy mogły stać się źródłem literackim programu w papieskim kościele.
73 W. SESTON, Le Jugement Dernier au mausolee de Galla Placidia
a Ranenne, ,,Cahiers Archeologiques" I, 1945, s. 37 nn., szczeg. s. 49; —
E. PETERSON, La Croce e la preghiera verso Oriente, „Ephemerides Li-
turgicae" LIX, 1945, s. 52—68; — DEICHMANN, Ravenna..., o.c., Kom-
mentar 1, s. 84—87.
74 C.O. NORDSTROM, Ravennastudien. Idcengeschichtliche und ikono-
graphische Untersuchungen uber Mosaiken von Ranenna, Stockholm 1953,
s. 26—31.
75 DEICHMANN, Ravenna..., o.c., Kommentar 1, s. 85; — tenże,
Einftihrung in die Christliche Archeologie, Darmstadt 1983, s. 198; —
Ph. YERDIER, La colonne de Colonia Aelia Capitolina et 1'imago clipeata
du Christ Helios, „Cahiers Archćologiques" XXIII, 1974, s. 36.
78 NORDSTROM, o.c., s. 27—28.
77 Jest prawdopodobne, że zobrazowanie koncepcji Chrystusa jako
Prawdziwego Słońca występuje również w mozaikach kopuły małego
wiejskiego kościoła w Casaranello (Apulia). I tutaj, podobnie jak w Ra-
wennie, pojawia się pośród gwiaździstego nieba orientowany krzyż ła-
ciński. Nadto krzyż ten ukazany jest na tle perichoresis. Tak pisze o tej
mozaice DINKLER (o.c., s. 57): Auch hier ist die Perichoresis, die Differen-
29
S. CHARLES MURRAY, Rebirth and Afterlife. A Study of the Transmu-
tation of same Pagan Imagery in Early Christian Funerary Art, Oxford
1981, s. 64—98. — W obydwu publikacjach mozaikę datuje się na poł.
III w. Bardziej prawdopodobne jest, że pochodzi ona z ok. 300 r. lub z 1
dekady IV w. — zob. H.P. L'ORANGE, P.J. NORDHAGEN, Mosaics.
From Antiguity to the Early Middle Ages, London 1966, s. 27; — F. GERKE,
Le sorgenti dell'arte cristiana, Milano 1969, tabl. kolorowa na s. 73 do tekstu
na s. 71—72.
55 d0LGER, Sol Salutis..., o.c., s. 1—20; — RAHNER, o.c., s. 152;
— JUNGMANN, o.c., s. 136—137.
56 Mowa 27, Na Narodzenie Pańskie 7 — zob. LEON WIELKI,
Mowy (=Pisma Ojców Kościoła, t. XXIV, przeł. ks. bp K. Tomczak),
Poznań 1958, s. 111; — MIGNE, Patrologia Latina, 54, szp. 218: [...] etiam
illa generatur impietas, ut sol in inchoatione diurnae lucis exsurgens a gui-
busdam insipientioribus adoretur, quod nonnulli etiam Christiani adeo se
religiose facere putant, ut priusguam ad beati Petri apostoli basilicam, quae
uni Deo vivo et cero est dedicata, perieniant, superatis gradibus guibus ad
suggestum areae superioris ascenditur, converso corpore ad nascentem se solem
reflectant et curvatis cerricibus in honorem se splendidi orbis inclinent. Cyto-
wane słowa warto porównać z Objaśnieniem do Psalmu 103 św. AUGUSTY-
NA w: Pisma starochrześcijańskich pisarzy, t. XLI, Warszawa 1986 s. 52.
57 nOLGER, Sol Salutis..., o.c., s. 1—20. Zob. też BOTTE, o.c., s. 63;
— H.D. SAFFREY, La dćiotion de Proclus au Soleil [w:] Philosophies
non chrćtiennes et christianisme, Bruxelles 1986, s. 75.
58 van der MEER, o.c., s. 93—94; — H. BELTING, Das Fassaden-
mosaik des Atriums von Alt St. Peter in Rom, „Wallaraf Richartz Jahrbuch"
XXIII, 1961, s. 37—54; — J.Ch. PICARD, Les origines du mot Paradisus
Parvis , ,M61anges de 1'Ecole Franęaise de Rome — Moyen Age" LXXXIII,
1971, s. 174—184. Mozaiki były konserwowane w czasach Sergiusza I
(687—701), Innocenetego III (1198—1216), Grzegorza IX (1227—1241).
Zakres tych konserwacji i zmian programu, jakich wówczas dokonywano,
jest wciąż przedmiotem dyskusji.
59 H. GRISAR, Analecta Romana, I. Roma 1899, s. 463—506, szczeg.
465—471; — MATTHIAE, o.c., s. 126—128.
60 VAN DER MEER, o.c. ryc. 16; — PICARD, o.c., ryc. 3. Za tezą
GRISARA (l.c.) podjętą przez MATTHIAE (I.c.) zdaje się przemawiać
Sylloga raticana zachowana w jednym z manuskryptów Biblioteki Wa-
tykańskiej (Cod. Vat. Pal. nr 591): in fronte foras in ecclesia sancti Petri
ubi iiii animalia circa christum sunt pieta. — Papież Sergiusz miał zastąpić
imago Christi przedstawieniem Baranka w proteście przeciwko uchwałom
Synodu trullańskiego (692) zabraniającym ukazywania Chrystusa w postaci
Baranka mistycznego. Według J. WILPERTA (Die rómischen Mosaiken
und Malereien der kirchlichen Bauten von IV—XIII Jahrhundert, Freiburg
im Br. 1917, I, s. 375—376) w pierwotnej dekoracji ukazany był zarówno
Chrystus, jak i Baranek.
61 Do nieorientowanych konstantyńskich kościołów, tzn. zwróconych
fasadami, nie apsydami ku Wschodowi (,,na które wstąpił Chrystus" i skąd
ma nadejść przy końcu czasów) należały też m.in. Mater omnium ecclesiarum
— bazylika lateraneńska oraz pierwszy kościół św. Pawła za murami. Na
temat orientowania kościołów, które stanie się niemal powszechne od
końca IV w., patrz: G. BANDMANN, Mittelalterliche Architektur ais Be-
deutungstrdger, Berlin 1951, s. 164—165; — JUNGMANN, o.c., s. 134—
138; — KRAUTHEIMER, o.c., s. 99. Zob. też: dOLGER, Sol Salutis...,
o.c., s. 19 i 220 nn.; — B. FILARSKA, Początki architektury chrześcijańskiej,
Lublin 1983, s. 194—196.
62 VAN DER MEER, o.c., s. 91.
63 J. ENGEMANN, Images parousiagues dans 1'art palćochrćtien [w:]
L'Apocalipse de Jean..., o.c., s. 73—97; — BRENK, Tradition und Neue-
rung..., o.c., s. 55—70; Por. CHRISTE, La vision..., o.c., s. 27 i 66.
64 WILPERT, SCHUMACHER, o.c., tabl. 68—69; — BRENK, Die
frUhchristlichen..., o.c., s. 14—19. Zob. też: A. GRABAR, L'Empereur
dans 1'art byzantin, Paris 1936, s. 209—215; — ENGEMANN, Zu den
Apsis-Tituli..., o.c., s. 42—46.
65 W proponowanej przez T. BUDDENSIEGA (Le coffret en inoire de
Pola, Saint Pierre et le Lateran, ,,Cahiers Archóologiques" X, 1959) ryc. 21
do tekstu na s. 172 nn.) rekonstrukcji pierwotnej dekoracji apsydy bazyliki
Salwatora na Lateranie (z ok. 429 r.) występuje podobna, choć nieco bardziej
rozbudowana, wizja Drugiego Przyjścia. Por. C. CECCHELLI, A proposito
del mosaico dell'abside lateranese [w:] Miscellanea Bibliothecae Hertzianae,
Munchen 1961, s. 13—18; — Y. CHRISTE, A propos du dćcor absidal de
Saint Jean du Lateran, ,,Cahiers Archeologiques" XX, 1970, s. 197—206.
66 F.W. DEICHMANN, Ravenna. Hauptstadt des spdtantikes Abend-
landes. Kommentar 1, Wiesbaden 1974, s. 198—204.
67 Tenże, Racenna..., o.c., Kommentar 2, s. 141—195: — ENGE-
MANN, Images parousiagues..., o.c., s. 94—95.
68 DEICHMANN, Racenna..., o.c., Kommentar 2, s. 245—272; —
ENGEMANN, Images parousiagues..., o.c., s. 95—96.
69 WILPERT, SCHUMACHER, o.c., tabl. 82—85 do tekstu na s.
321—322.
70 Na temat tego fragmentu Apokalipsy i komentarzy do niego patrz:
DÓLGER, Die Sonne der Gerechtigkeit..., o.c., s. 105 n.; — Y. CHRISTE,
Apocalipse et ,,Traditio Legis", „Rómische Quartalschrift fur Christliche
Altertumskunde und Kirchengeschichte" LXXI, 1976, s. 42—55, szczeg,
s. 45. Tu cytowany jest interesujący fragment Komentarza do Apokalipsy
Wiktoryna z Pettavio (ok. 300 r.) odnoszący się do tego passusu: In facie
autem eius claritas eius ut sol. Claritas eius guod dixit, apparitio illius fuit,
gua locutus est hominibus facie contra faciem. Solis autem gloria minor est
quam gloria Domini, sed propter ortum et occasum et rursum ortum, guod
natus sit et passus et resurrexit, ab eo dedit similitudinem scriptura faciem
eius gloriae solis.
71 Cytowany fragment Psalmu może odnosić się zarówno do Wniebo-
wstąpienia jak i Drugiego Przyjścia — zob. DOLGER, Sol Salutis..., o.c.,
s. 217—218; — tenże, Die Sonne der Gerechtigkeit..., o.c., s. 102—105.
Por. Eapositio Ewangelii secundum Lucam, X, 2, 41—42 (Patrologia Latina
15) Św. Ambrożego, który rozważając czasy ostateczne powoła się na
słowa tego psalmu: A i Paweł też nauczył, w jaki sposób zobaczysz Chrystusa:
„Gdy bowiem nawrócisz się do Pana, zasłona będzie zdjęta", abyś widział
Chrystusa. Ujrzysz go w obłokach. Nie sądzę, iż Chrystus przybędzie we mgle
ciemności i strasznej ulewie — albowiem obłoki się widzi, osłaniają bowiem
niebo mgłą ciemną, lecz jakże Ten „który w słońcu postawił swój przybytek"
ma nadejść w deszczu?... W tych obłokach przybywa Chrystus, przybywa
w obłokach (Pieśni nad pieśniami », w jasnym obłoku, jaśniejący sprawiedli-
wością oblubieńca, przybywa w lekkim, obłoku, otrzymawszy ciało z Dziewicy,
widział Go bowiem prorok, iż jak obłok przybył ze Wschodu. Przekład wg.
Św. AMBROŻEGO, Wykład Ewangelii według Św. Łukasza [w:] Pisma
starochrześcijańskich pisarzy, t. XVI, tł. W. Szołdrski, Warszawa 1977,
s. 420.
72 Apokryfy Nowego Testamentu. Pod red. ks. M. STAROWIEYSKIE-
GO, t. 1. Ewangelie apokryficzne, Lublin 1980, s. 525. Zob. też: DÓLGER,
Sol Salutis..., o.c., s. 216—217. — Podobny opis Powtórnego Przyjścia
zawiera też apokryficzna, Apokalipsa Piotra: A gdy siedział na Górze Oliwnej,
przystąpili doń uczniowie Jego. I padliśmy przed Nim na oblicze, i błagaliśmy
Go wszyscy po porządku prosząc: objaw nam znaki powtórnego przyjścia
Twego i końca świata... A odpowiadając Pan rzeki: Powrót Syna Bożego nie
będzie z zewnętrznym przygotowaniem, ale jak błyskawica świeci od wschodu
aż do zachodu, tak ja przyjdę na obłokach niebieskich z licznymi zastępami
wojsk, we wspaniałości mojej. A gdy przyjdę we wspaniałości, będzie przede
mną szedł krzyż. I będę świecił siedmiokroć jaśniej niż słońce... — przekład
polski według M. MICHALSKI, Antologia literatury patrystycznej, t. 1.
Warszawa 1975, s. 68. — Można mieć pewne wątpliwości co do tego, czy
apokryfy mogły stać się źródłem literackim programu w papieskim kościele.
73 W. SESTON, Le Jugement Dernier au mausolee de Galla Placidia
a Ranenne, ,,Cahiers Archeologiques" I, 1945, s. 37 nn., szczeg. s. 49; —
E. PETERSON, La Croce e la preghiera verso Oriente, „Ephemerides Li-
turgicae" LIX, 1945, s. 52—68; — DEICHMANN, Ravenna..., o.c., Kom-
mentar 1, s. 84—87.
74 C.O. NORDSTROM, Ravennastudien. Idcengeschichtliche und ikono-
graphische Untersuchungen uber Mosaiken von Ranenna, Stockholm 1953,
s. 26—31.
75 DEICHMANN, Ravenna..., o.c., Kommentar 1, s. 85; — tenże,
Einftihrung in die Christliche Archeologie, Darmstadt 1983, s. 198; —
Ph. YERDIER, La colonne de Colonia Aelia Capitolina et 1'imago clipeata
du Christ Helios, „Cahiers Archćologiques" XXIII, 1974, s. 36.
78 NORDSTROM, o.c., s. 27—28.
77 Jest prawdopodobne, że zobrazowanie koncepcji Chrystusa jako
Prawdziwego Słońca występuje również w mozaikach kopuły małego
wiejskiego kościoła w Casaranello (Apulia). I tutaj, podobnie jak w Ra-
wennie, pojawia się pośród gwiaździstego nieba orientowany krzyż ła-
ciński. Nadto krzyż ten ukazany jest na tle perichoresis. Tak pisze o tej
mozaice DINKLER (o.c., s. 57): Auch hier ist die Perichoresis, die Differen-
29