Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0037
SECUNDUS ADVENTUS
H.P. L'ORANGE, Beitrdge zur Iconographie Konstantins [w:] tegoż,
Likeness and Icon..., o.c., s. 27—31 i ryc. 10.
113 DAGRON, o.c., tabl. 4; — KRAUTHEIMER, Three Christian...,
o.c., ryc. 53 do tekstu na s. 55—56.
114 J. MAURICE, La dynastie solaire des seconds Flaviens, ,,Revue
Archeologique" XVII, 1911, s. 377—405. Zob. też KARAYANNOPULOS,
o.c., s. 351 nn.; — F. ALTHEIM, II dio inmtto, Milano 1960, s. 156; —
R. BIANCHI BANDINELLI, Roma. La fine dell'arte antica (I mondo
delta figura), Milano 1970, s. 350.
115 C. DAYIS-WEYER, Das Traditio-Legis-Bild und seine Nachfolge,
„Munchner Jahrbuch der bildenden Kunst" XII, 1961, s. 7—45. Zob. też:
CHRISTE, Apocalipse et „Traditio-Legis"..., o.c., s. 42—55 (tu w przyp. 1
na s. 42 zestawiona jest literatura na temat tej sceny); — II. KAISER-
-MINN [w:] Splitantike und fruhes Christentum, s. 330—331.
116 DAYIS-WEYER, o.c., s. 25 nn., szczeg. 31—32.
117 C.R. MOREY, Lost Mosaies and Frescoes of Rome of the Mediaeval
Period, Princeton 1915, s. 35—37.
118 P.A. UNDERWOOD, The Fountain of Life in Manuscripts of the
Gospels, „Dumbarton Oaks Papers" V, 1950, ryc. 26 i 63; — J. HUBERT,
J.PORCHER, W.F. YOLBACH, L'impero carolingio (II mondo della figura),
Milano 1968, ryc. 75.
119 W.S. HECKSCHER, Relies of Pagan Antiguity in Mediaeval
Settings, „Journal of the Warburg Institute" I, 1937/38, s. 204—220; —
J. DEER, Das Kaiserbild im Kreuz. Fin Beitrag zur politischen Theologie
des fruhen Mittelalters, „Schweizer Beitr&ge zur Allgemeine Geschichte"
13, 1955, s. 28 nn.
120 HUBERT, PORCHER, YOLBACH, o.c., ryc. 76; — R.M. WAL-
KER, Illustrations to the Prinscillian Prologues in the Gospel Manuscripts
of the Carolingian Ada School, „The Art Bulletin" XXX, 1948, ryc. 3—6.
121 Według H. FOCILLON, L'An mil, Paris 1952, s. 32.
122 YERDIER, o.c., ryc. 1.
123 Ibidem, s. 20—40.
124 Ornamenta Ecclesiae. Kunst und KUnstler der Romanik. Katalog
zur Ausstellung des Schnutgen-Museum, t. I, Koln 1985, il. kolorowa na
s. 464, do tekstu na s. 462 nn.
125 MIGNE, Patrologia Graeca, 49, szp. 395. Zob. też DOLGER, Sol
Salutis..., o.c., s. 353. Homilia ta w polskim przekładzie Tadeusza Sinki
znajduje się w: św. JAN ZLOTOUSTY, Dwadzieścia homilij i mów, Kraków
1947, s. 159.
126 ANDRZEJ z KRETY, In ezaltationem sanctae crucis, 2; zob.
MIGNE, Patrologia Graeca, 97, szp. 1044; — T. DOBRZENIECKI, Maiestas
Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych, cz. II, „Rocznik
Muzeum Narodowego w Warszawie" XVIII, 1974, s. 220.
127 UNDERWOOD, o.c., s. 43—138, szczeg. s. 114 n. Zob. też: J.
BECKWITH, Byzantine Influence on Art at the Court of Charlemagne [w:]
Karl der Grosse, III, Dusseldorf 1965, s. 288 nn. Według D. DENNY
(Allusions to the Old Saint Peter's in the Soissons Gospels, „Marsyas" IX,
1960/61, s. 1—5) Fons vitae w Ewangeliarzu z Soissons nawiązuje do fon-
tanny, która była ustawiona w atrium kościoła Św. Piotra w Watykanie.
128 Zob. przyp. 94.
129 KLEINBAUER, The Iconography..., o.c., ryc. 7 do tekstu na
s. 43—44; — tenże, The Original Name..., o.c., s. 55 nn.; — SOTIRIOU,
o.c., s. 220 nn.
130 DINKLER (o.c., s. 64) sugerował, że 99 gwiazd, pośród których
widnieje w clipeusie świetlisty krzyż symbolizujący Chrystusa w Prze-
mienieniu i jednocześnie w Powtórnym Przyjściu, w mozaice apsydy S.
Apollinare in Classe odnosi się do aniołów. Por. DEICHMANN, Ravenna...,
o.c., Kommentar 2, s. 256—258. Idąc za interpretacją Dinklera można przy-
puszczać, że gwiazdy, które otaczają clipeus z Chrystusem w Salonikach,
także symbolizują aniołów. Z powodu uszkodzenia mozaiki liczba gwiazd
nie jest znana. Według DEICHMANNA (ibidem, s. 254) było ich 27.
131 VAN DER MEER, o.c., ryc. 24; — P.K. KLEIN, Les cycles de
VApocalipse du haut Moyen Age (IX—XIIIe s.) [w:] L'Apocalipse de Jean...,
o.c., ryc. 37. Tu jednak obiektem hołdu jest Baranek.
132 KLEINBAUER, The Iconography..., o.c., s. 39; — KITZINGER,
o.c., s. 56. — Według TORPA (o.c., s. 30) postaci tych mogło być od 24
do 36. Zob. też rysunkową rekonstrukcję mozaik w artykule SOTIRIOU,
o.c., ryc. 1 (w niniejszej pracy ryc. 13) z 24 aniołami w środkowej zonie.
O bezpodstawności twierdzenia GRABARA (A propos..., o.c., s. 59—62),
iż były tu ukazane 22 postacie, patrz: KLEINBAUER, The Iconography...,
o.c., przyp. 54.
133 Zob. przyp. 95.
134 KLEINBAUER, The Iconography..., o.c., s. 41; — tenże, The
Original Name..., o.c., s. 59.
135 Na temat stosunku do Apokalipsy w Bizancjum: N. THIERRY,
L'Apocalipse de Jean et 1'iconographie byzantine [w:] L'Apocalipse de Jean...,
o.c., s. 319—330.
136 J. SNYDER, The Meaning of the „Majestas Domini" in Hosios
Darid, „Byzantion" XXXVII, 1967, s. 143—152.
137 KRAUTHEIMER, Karły Christian..., o.c., s. 124.
138 HODDINOTT, o.c., tabl. kolorowa 6—8, tu na s. 173—177 omó-
wioną są — do lat sześćdziesiątych — interpretacje tej mozaiki. Zob. też:
F. GERKE, II mosaico absidale di Hosios David di Salonicco [w:] Corsi di
cultura sull'arte ravennate e bizantina, Ravenna 1964, s. 179—199.
139 DINKLER, o.c., s. 116.
140 SNYDER, b.c.
141 VAN DER MEER, o.c., ryc. 27 do tekstu na s. 121. Zob. też:
HUBERT, PORCHER, YOLBACH, o.c., il. kolorowa na s. 150.
142 VAN DER MEER, o.c., ryc. 34. Na temat późnoantycznych wzorów
ilustracji w Apokalipsie trewerskiej: J. SNYDER, The Reconstruction of
Early Christian Cycle of Illustrations for the Book of Revelation, „Yigiliae
christianae" XVIII, 1964, s. 146 nn. Por. jednak P.K. KLEIN, Der Kodex
und sein Bildsmuck [w:] Trier Apocalipse. Kommentarband, Graz 1975,
s. 51 nn.
143 Przedstawienia w Hagios Georgios i Mauzoleum Galli Placydii
porównuje KITZINGER, o.c., s. 56.
144 VAN DER MEER, o.c., s. 98—125; — SCHNITZLER, o.c., s. 17—
44; — BELTING, I mosaici..., o.c., s. 167—182; — L'Apocalipse de Jean...,
o.c., passim.
145 HUBERT, PORCHER, YOLBACH, o.c., il. 74 do tekstu na s.
84—88; — W. BRAUNFELS, Die Welt der Karolinger, Munchen 1968,
tabl. XXIX do tekstu na s. 369. Zob. też: WALKER, o.c., s. 1 nn.; —
DENNY, o.c., s. 1—5; — Ewangeliarz ten był własnością Karola Wielkiego.
W 827 r. został ofiarowany przez Ludwika Pobożnego opactwu św. Me-
darda w Soissons.
146 J. BALTRUŚAITIS, Quelques survivances de symboles solaires
dans l'art du Moyen Age, „Gazette des Beaux Arts" XVII, 1937, ryc. 10 do
tekstu na s. 81; — van der MEER, o.c., ryc. 25 do tekstu na s. 115—117;
— SCHNITZLER, o.c., ryc. 33 do tekstu na s. 31-—32.
147 Na temat kaplicy i mozaik: P. CLEMEN, Die romanische Monu-
mentalmalerei in den Rheinldndern, Dusseldorf 1916, s. 1—76;—J. HUBERT,
La mosaigue disparue de la chapelle du palais de Charlemagne a Aix-la-
-Chapelle, „Bulletin de la Societe Nationale des Antiquaires de France",
Paris 1935, s. 132—140; — SCHNITZLER, o.c., s. 17—44. — Według
tradycji konsekracja kaplicy odbyła się w 805 r. Zdaniem SCHNITZLERA
(o.c.) budowla, jak i jej dekoracja mozaikowa były gotowe już przed 800 r.
Por. H. SCHRADE, Zum Kuppelmosaik der Pfalzkapelle und zum Theo-
dorich Denkmal in Aachen, „Aachener Kunstblatter" XXX, 1965, s. 25
nn.; — C. HEITZ, L'architecture carolingienne, Paris 1980, s. 64 nn.
148 E. STEPHANY, Die Bilder aus Aachen fur Monsieur Peiresc,
1607/08, „Zeitschrift der Aachener Geschichtsvereins" LXIX, 1957, s.
67—70 (ryc. 3). Rysunek ten wykonany dla Peiresca przez jego brata
znajduje się w Manuskrypcie 1791 (s. 491 r.) ze zbiorów Miejskiej Biblioteki
w Carpentras (Prowansja). W tym samym Manuskrypcie (s. 490 r.) odnaleźć
można jeszcze rysunek ukazujący jednego ze Starców powstającego z tronu,
zob. STEPHANY, ibidem, ryc. 2.
149 CIAMPINI, Petera monimenta., t. II, Roma 1699, tabl. XLI
do tekstu na s. 134—138.
150 Ibidem, s. 134 n., przekład na język polski według: J. KALI-
NOWSKA, Akwizgran. Przyczynek do poznania pierwotnego programu
ikonograficznego dekoracji mozaikowej kaplicy pałacowej Karola Wielkiego,
„Folia Historiae Artium" XVIII, 1982, s. 8—9. — Tekst Ciampiniego
odnoszący się do centrum kopuły jest w oryginale następujący: E tholi
centro, luminis in morem, erumpunt radij, qui se circum Christi caput diffun-
dunt.
151 Tekst ten pochodzi z dziennika podróży Bergerona. Cytuję według
CLEMEN, o.c., s. 20 i przyp. 40. Zob. też KALINOWSKA, o.c., s. 6.
152 Według CLEMEN, o.c., s. 22. Zob. też KALINOWSKA, o.c., s. 6
i przyp. 16.
31
H.P. L'ORANGE, Beitrdge zur Iconographie Konstantins [w:] tegoż,
Likeness and Icon..., o.c., s. 27—31 i ryc. 10.
113 DAGRON, o.c., tabl. 4; — KRAUTHEIMER, Three Christian...,
o.c., ryc. 53 do tekstu na s. 55—56.
114 J. MAURICE, La dynastie solaire des seconds Flaviens, ,,Revue
Archeologique" XVII, 1911, s. 377—405. Zob. też KARAYANNOPULOS,
o.c., s. 351 nn.; — F. ALTHEIM, II dio inmtto, Milano 1960, s. 156; —
R. BIANCHI BANDINELLI, Roma. La fine dell'arte antica (I mondo
delta figura), Milano 1970, s. 350.
115 C. DAYIS-WEYER, Das Traditio-Legis-Bild und seine Nachfolge,
„Munchner Jahrbuch der bildenden Kunst" XII, 1961, s. 7—45. Zob. też:
CHRISTE, Apocalipse et „Traditio-Legis"..., o.c., s. 42—55 (tu w przyp. 1
na s. 42 zestawiona jest literatura na temat tej sceny); — II. KAISER-
-MINN [w:] Splitantike und fruhes Christentum, s. 330—331.
116 DAYIS-WEYER, o.c., s. 25 nn., szczeg. 31—32.
117 C.R. MOREY, Lost Mosaies and Frescoes of Rome of the Mediaeval
Period, Princeton 1915, s. 35—37.
118 P.A. UNDERWOOD, The Fountain of Life in Manuscripts of the
Gospels, „Dumbarton Oaks Papers" V, 1950, ryc. 26 i 63; — J. HUBERT,
J.PORCHER, W.F. YOLBACH, L'impero carolingio (II mondo della figura),
Milano 1968, ryc. 75.
119 W.S. HECKSCHER, Relies of Pagan Antiguity in Mediaeval
Settings, „Journal of the Warburg Institute" I, 1937/38, s. 204—220; —
J. DEER, Das Kaiserbild im Kreuz. Fin Beitrag zur politischen Theologie
des fruhen Mittelalters, „Schweizer Beitr&ge zur Allgemeine Geschichte"
13, 1955, s. 28 nn.
120 HUBERT, PORCHER, YOLBACH, o.c., ryc. 76; — R.M. WAL-
KER, Illustrations to the Prinscillian Prologues in the Gospel Manuscripts
of the Carolingian Ada School, „The Art Bulletin" XXX, 1948, ryc. 3—6.
121 Według H. FOCILLON, L'An mil, Paris 1952, s. 32.
122 YERDIER, o.c., ryc. 1.
123 Ibidem, s. 20—40.
124 Ornamenta Ecclesiae. Kunst und KUnstler der Romanik. Katalog
zur Ausstellung des Schnutgen-Museum, t. I, Koln 1985, il. kolorowa na
s. 464, do tekstu na s. 462 nn.
125 MIGNE, Patrologia Graeca, 49, szp. 395. Zob. też DOLGER, Sol
Salutis..., o.c., s. 353. Homilia ta w polskim przekładzie Tadeusza Sinki
znajduje się w: św. JAN ZLOTOUSTY, Dwadzieścia homilij i mów, Kraków
1947, s. 159.
126 ANDRZEJ z KRETY, In ezaltationem sanctae crucis, 2; zob.
MIGNE, Patrologia Graeca, 97, szp. 1044; — T. DOBRZENIECKI, Maiestas
Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych, cz. II, „Rocznik
Muzeum Narodowego w Warszawie" XVIII, 1974, s. 220.
127 UNDERWOOD, o.c., s. 43—138, szczeg. s. 114 n. Zob. też: J.
BECKWITH, Byzantine Influence on Art at the Court of Charlemagne [w:]
Karl der Grosse, III, Dusseldorf 1965, s. 288 nn. Według D. DENNY
(Allusions to the Old Saint Peter's in the Soissons Gospels, „Marsyas" IX,
1960/61, s. 1—5) Fons vitae w Ewangeliarzu z Soissons nawiązuje do fon-
tanny, która była ustawiona w atrium kościoła Św. Piotra w Watykanie.
128 Zob. przyp. 94.
129 KLEINBAUER, The Iconography..., o.c., ryc. 7 do tekstu na
s. 43—44; — tenże, The Original Name..., o.c., s. 55 nn.; — SOTIRIOU,
o.c., s. 220 nn.
130 DINKLER (o.c., s. 64) sugerował, że 99 gwiazd, pośród których
widnieje w clipeusie świetlisty krzyż symbolizujący Chrystusa w Prze-
mienieniu i jednocześnie w Powtórnym Przyjściu, w mozaice apsydy S.
Apollinare in Classe odnosi się do aniołów. Por. DEICHMANN, Ravenna...,
o.c., Kommentar 2, s. 256—258. Idąc za interpretacją Dinklera można przy-
puszczać, że gwiazdy, które otaczają clipeus z Chrystusem w Salonikach,
także symbolizują aniołów. Z powodu uszkodzenia mozaiki liczba gwiazd
nie jest znana. Według DEICHMANNA (ibidem, s. 254) było ich 27.
131 VAN DER MEER, o.c., ryc. 24; — P.K. KLEIN, Les cycles de
VApocalipse du haut Moyen Age (IX—XIIIe s.) [w:] L'Apocalipse de Jean...,
o.c., ryc. 37. Tu jednak obiektem hołdu jest Baranek.
132 KLEINBAUER, The Iconography..., o.c., s. 39; — KITZINGER,
o.c., s. 56. — Według TORPA (o.c., s. 30) postaci tych mogło być od 24
do 36. Zob. też rysunkową rekonstrukcję mozaik w artykule SOTIRIOU,
o.c., ryc. 1 (w niniejszej pracy ryc. 13) z 24 aniołami w środkowej zonie.
O bezpodstawności twierdzenia GRABARA (A propos..., o.c., s. 59—62),
iż były tu ukazane 22 postacie, patrz: KLEINBAUER, The Iconography...,
o.c., przyp. 54.
133 Zob. przyp. 95.
134 KLEINBAUER, The Iconography..., o.c., s. 41; — tenże, The
Original Name..., o.c., s. 59.
135 Na temat stosunku do Apokalipsy w Bizancjum: N. THIERRY,
L'Apocalipse de Jean et 1'iconographie byzantine [w:] L'Apocalipse de Jean...,
o.c., s. 319—330.
136 J. SNYDER, The Meaning of the „Majestas Domini" in Hosios
Darid, „Byzantion" XXXVII, 1967, s. 143—152.
137 KRAUTHEIMER, Karły Christian..., o.c., s. 124.
138 HODDINOTT, o.c., tabl. kolorowa 6—8, tu na s. 173—177 omó-
wioną są — do lat sześćdziesiątych — interpretacje tej mozaiki. Zob. też:
F. GERKE, II mosaico absidale di Hosios David di Salonicco [w:] Corsi di
cultura sull'arte ravennate e bizantina, Ravenna 1964, s. 179—199.
139 DINKLER, o.c., s. 116.
140 SNYDER, b.c.
141 VAN DER MEER, o.c., ryc. 27 do tekstu na s. 121. Zob. też:
HUBERT, PORCHER, YOLBACH, o.c., il. kolorowa na s. 150.
142 VAN DER MEER, o.c., ryc. 34. Na temat późnoantycznych wzorów
ilustracji w Apokalipsie trewerskiej: J. SNYDER, The Reconstruction of
Early Christian Cycle of Illustrations for the Book of Revelation, „Yigiliae
christianae" XVIII, 1964, s. 146 nn. Por. jednak P.K. KLEIN, Der Kodex
und sein Bildsmuck [w:] Trier Apocalipse. Kommentarband, Graz 1975,
s. 51 nn.
143 Przedstawienia w Hagios Georgios i Mauzoleum Galli Placydii
porównuje KITZINGER, o.c., s. 56.
144 VAN DER MEER, o.c., s. 98—125; — SCHNITZLER, o.c., s. 17—
44; — BELTING, I mosaici..., o.c., s. 167—182; — L'Apocalipse de Jean...,
o.c., passim.
145 HUBERT, PORCHER, YOLBACH, o.c., il. 74 do tekstu na s.
84—88; — W. BRAUNFELS, Die Welt der Karolinger, Munchen 1968,
tabl. XXIX do tekstu na s. 369. Zob. też: WALKER, o.c., s. 1 nn.; —
DENNY, o.c., s. 1—5; — Ewangeliarz ten był własnością Karola Wielkiego.
W 827 r. został ofiarowany przez Ludwika Pobożnego opactwu św. Me-
darda w Soissons.
146 J. BALTRUŚAITIS, Quelques survivances de symboles solaires
dans l'art du Moyen Age, „Gazette des Beaux Arts" XVII, 1937, ryc. 10 do
tekstu na s. 81; — van der MEER, o.c., ryc. 25 do tekstu na s. 115—117;
— SCHNITZLER, o.c., ryc. 33 do tekstu na s. 31-—32.
147 Na temat kaplicy i mozaik: P. CLEMEN, Die romanische Monu-
mentalmalerei in den Rheinldndern, Dusseldorf 1916, s. 1—76;—J. HUBERT,
La mosaigue disparue de la chapelle du palais de Charlemagne a Aix-la-
-Chapelle, „Bulletin de la Societe Nationale des Antiquaires de France",
Paris 1935, s. 132—140; — SCHNITZLER, o.c., s. 17—44. — Według
tradycji konsekracja kaplicy odbyła się w 805 r. Zdaniem SCHNITZLERA
(o.c.) budowla, jak i jej dekoracja mozaikowa były gotowe już przed 800 r.
Por. H. SCHRADE, Zum Kuppelmosaik der Pfalzkapelle und zum Theo-
dorich Denkmal in Aachen, „Aachener Kunstblatter" XXX, 1965, s. 25
nn.; — C. HEITZ, L'architecture carolingienne, Paris 1980, s. 64 nn.
148 E. STEPHANY, Die Bilder aus Aachen fur Monsieur Peiresc,
1607/08, „Zeitschrift der Aachener Geschichtsvereins" LXIX, 1957, s.
67—70 (ryc. 3). Rysunek ten wykonany dla Peiresca przez jego brata
znajduje się w Manuskrypcie 1791 (s. 491 r.) ze zbiorów Miejskiej Biblioteki
w Carpentras (Prowansja). W tym samym Manuskrypcie (s. 490 r.) odnaleźć
można jeszcze rysunek ukazujący jednego ze Starców powstającego z tronu,
zob. STEPHANY, ibidem, ryc. 2.
149 CIAMPINI, Petera monimenta., t. II, Roma 1699, tabl. XLI
do tekstu na s. 134—138.
150 Ibidem, s. 134 n., przekład na język polski według: J. KALI-
NOWSKA, Akwizgran. Przyczynek do poznania pierwotnego programu
ikonograficznego dekoracji mozaikowej kaplicy pałacowej Karola Wielkiego,
„Folia Historiae Artium" XVIII, 1982, s. 8—9. — Tekst Ciampiniego
odnoszący się do centrum kopuły jest w oryginale następujący: E tholi
centro, luminis in morem, erumpunt radij, qui se circum Christi caput diffun-
dunt.
151 Tekst ten pochodzi z dziennika podróży Bergerona. Cytuję według
CLEMEN, o.c., s. 20 i przyp. 40. Zob. też KALINOWSKA, o.c., s. 6.
152 Według CLEMEN, o.c., s. 22. Zob. też KALINOWSKA, o.c., s. 6
i przyp. 16.
31