Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0038
JERZY MIZIOŁEK
153 Według S. BEISSELA (Die Pfalzkapelle Karls des Grossen und
ikre Mośaiken, „Stimmen aus Maria Laach", 1900, z. 2, s. 23) byli tam
wyobrażeni czterej archaniołowie (Podaję za KALINOWSKĄ, o.c., przyp.
18). Według KALINOWSKIEJ (o.c., s. 7 nn. i ryc. 9) w pierwotnym
programie ukazanych było siedmiu aniołów z kandelabrami. Zob. też:
HEITZ, o.c., ryc. 54 i 55 do tekstu na s. 74—76.
154 Za istnieniem w pierwotnym programie apokaliptycznych „zodia"
opowiadali się m.in. CLEMEN, o.c., s. 23; — H. SCHRADE, Vor-und-
-frtihromanische Malerei, Koln 1958, s. 40; — tenże, Zum Kuppelmo-
saik..., o.c., s. 20 nn.; — SCHNITZLER, o.c., s. 34.
155 Zob. np. SCHRADE, Yor-und-frithromanische..., o.c., s. 40 nn.
156 W. SCHONE, Die Kunstlerische und liturgische Gestalt der Pfalz-
kapelle Karls des Grossen in Aachen, „Zeitschrift fur Kunstwissenschaft"
XV, 1961, s. 102 i przyp. 9.
^7 SCHNITZLER, o.c., passim.
158 Ibidem, ryc. 41 i 42 do tekstu na s. 38—41.
159 SCHRADE, Zum Kuppelmosaik..., o.c., s. 40 nn. Zob. też: HEITZ,
o.c., s. 76.
160 W. GRAPE, Karolingische Kunst und Ikonoklasmus, „Aachener
KunstblMter” XLV, 1974, s. 49—58, szczeg. s. 53 n.
161 P. BLOCH, Christus, Christusbild III [w:] Leaikon der christlichen
Ikonographie, 1, szp. 401.
162 CHRISTE, Les grands portails..., o.c., s. 16 i przyp. 20 bis na tejże
stronie oraz s. 140. Zob. też: HOFFMANN, Alteste, Yierundzwanzig [w:]
Lexikon der christlichen Ikonographie, 1, szp. 108.
163 Ch. BEUTLER, Statua. Die Entstehung der nachantiken Statuę und
der europdische Individualismus, Munchen 1982, s. 93—94.
164 O. DEMUS, Byzantine Art and the West, New York 1970, s. 53; —
H. HOLLANDER, Karły Medieval Art, London 1974, s. 40; — M. GRE-
ENHALGH, The Classical Tradition in Art, London 1978, s. 26. Zob. też:
C. HEITZ, Retentissement de 1'Apocalipse dans fart de 1'epogue carolin-
gienne [w:] L'Apocalipse de Jean..., o.c., s. 232.
165 Hipotezę tę zdaje się popierać jeden z poematów Alkuina, który
miał być napisany na karcie manuskryptu poniżej miniatury przedstawia-
jącej Baranka, oddających mu hołd Starców oraz zwróconego ku Barankowi,
modlącego się Karola Wielkiego. Tekst poematu jest następujący: Isti in
altera pagina, ubi agnus pictus et XXIV seniores et Terra et Mare: Omnia
guae presens tellus producit alendo — Et maris haec faciens limbo circumcenit
amplo — Agrie, deum solio semper venerantur in alto, — Sanguine gui fuso
tersisti crimina secli, — In cruce, tu Karoli detergas vulnera regis. -— Cana
caterva cluens vatum et venerabilis ordo, — Coetus apostolicus sertis coelestibus
instans — Laudat, adorat, amat, dewoto pectire timet. — Et princeps Karolus
vultu speculatur aperto, — Orans, ut tecum vivat longaevus in aevum. Zob.
HUBERT, o.c., s. 134 i przyp. 2 na tej stronie.
166 R. KRAUTHEIMER, Introduction to an „Iconography" of Medieval
Architecture, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes" V, 1942,
s. 9—12; — G. BANDMANN, Acht, Achteck [w:] Leaikon der christlichen
Ikonographie, 1, szp. 40—41; — A. QUACQUARELLI, L'ogdoade partistica
e suoi riflessi nella liturgia e nei monumenti, „Rivista di archeologia cris-
tiana" XLIX, 1973, s. 211—269 (tu omówiona wcześniejsza literatura
przedmiotu).
267 QUACQUARELLI, o.c., s. 258—262; — LECLERCQ, Astres...$
o.c., ryc. 1047 do tekstu na szp. 1017. Zob. też: F.W. DEICHMANN'
Zur Erscheinung des Sternes von Bethlehem [w:] Vivarium, Festschrif'
Theodor Klauser zum 90 Geburtstag (=Jahrbućh fur Antike und Christentum,
Erganzungsband 11, 1984), s. 98—106.
168 Zob. przyp. 60.
169 IHM, o.c., s. 137—138; — MATTHIAE, o.c., s. 135—141 i 203—
211 — tu wyrażona jest opinia, że mozaika na luku triumfalnym pochodzi
z końca VII w.
170 DAYIS-WEYER, o.c., ryc. 13 do tekstu na s. 18 nn.; — Tesori
d'arte cristiana, 1, Dal paleocristiano al romanico, Bologna 1972, il. kolo-
rowa na s. 368 i 372.
171 KLEIN, Les cycles de 1'Apocalipse..., o.c., ryc. 48 do tekstu na
s. 156. Por. też rysunek z Auxerre z Chrystusem w Majestacie i Starcami
adorującymi Baranka — zob. M. SCHAPIRO, Two Romanesgue Drawings
in Auxerre and Some Iconographie Problems [w:] tegoż, Romanesgue Art.,
New York 1977, s. 306 nn. i ryc. 3.
172 ENGEMANN, Images parousiagues..., o.c. ryc. 17 do tekstu na
s. 94—95. — Odnośnie do architektury G. BANDMANN, Die Yorbilder
der Aachener Pfalzkapelle [w:1 Karl der Grosse..., o.c., III, s. 424 nn.
173 DENNY, o.c., s. 3. Zob. też: WALKER, o.c., s. 3 n.
174 SCHNITZLER, o.c., s. 32.
773 BALTRUBAITIS, o.c., s. 81.
176 VAN DER MEER, o.c., s. 117.
177 Na temat promieni w sztuce chrześcijańskiej, ich pochodzenia,
rodzajów i znaczenia patrz: SCHAPIRO, Notes on Castelseprio..., o.c.,
s. 292 nn. Zob. też: Licht, Lichterscheinungen [w:] Lexikon der christlichen
Ikonographie, 3, szp. 95—90.
178 C. ALDRED, Akhenaton. Le pharaon mystigue, London 1973,
passim.
179 D.A. AINALOY, The Hellenistic Origins of Byzantine Art (Ed.
C. MANGO), New Brunsvick 1961, ryc. 12 do tekstu na s. 12—13; — W.
WOLSKA, La topographie chretienne de Cosmas Indicopleustes. Thśologie
et science au VIe siecle, Paris 1961, tabl. IX.
180 BRAUFELS, o.c., ryc. 90.
181 G. SCHILLER, Ikonographie der christlichen Kunst, 3, Giitersloh
1971, ryc. 27 do tekstu na s. 26—27.
182 E.W. ANTHONY, Romanesgue Frescoes, Princeton 1951, ryc. 164.
183 Zob. przyp. 23 i 24.
184 J. FERGUSON, The Heritage of Hellenism, London 1973, ryc. 33
do tekstu na s. 62. — Moneta ta była wybita w efemerycznym mieście-
-państwie Uranopolis. Na jej rewersie widnieje Słońce w postaci dysku
otoczonego promieniami.
185 Lampkę reprodukuje DÓLGER (Lumen Christi..., o.c., ryc. 2 do
tekstu na s. 33—34). Interpretacja patrz: RAHNER, o.c., przyp. 1 na s. 129.
189 H. SCHRADE, Ikonographie der christlichen Kunst, t. 1. Auferste-
hung Christi, Berlin 1932, s. 39—40; — RAHNER, o.c., przyp. 1 na s. 129.
Na temat Mulier aniicta sole: G. SCHILLER, Ikonographie der christlichen
Kunst, 4, 1, Giitersloh 1976, s. 77—84.
187 H. SCHRADE, Zur Ikonographie der Himmelfahrt Christi ,,Vor-
trage der Bibliothek Warburg" (1928/29), Berlin 1930, s. 173—175.
188 G. SCHILLER, Ikonographie der christlichen Kunst, 2, Giitersloh
,1969ryc. 376.
189 SCHRADE, Zur Ikonographie..., o.c., ryc. 30; — SCHILLER,
o.c., 3, ryc. 492.
190 Obok Psalmu 67, źródłem literackim tych przedstawień mógł być
też apokryf -— Ewangelia Bartłomieja, w którym po opisie Wniebowstą-
pienia następuje hymn:
Chwała Tobie, Ojcze nieba,
Królu życia wiecznego,
Pochodnio niegasnącego światła,
Słońce świecące i Jasności blasku wiecznej chwały.
Według: Apokryfy Nowego Testamentu..., o.c., s. 519.
191 K. NOEHLES, Die Fassade von S. Piętro in Tuscania, „Rómische
Jahrbuch fur Kunstgeschichte" IX/X, 1961/62, s. 15—72.
192 H. SEDLMAYR, Die Entstehung der Kathedrale, Ziirich 1950,
s. 144 nn.; — H.G. FRANZ, Die Fensterrose und ihre Vorgeschichte in der
islamischen Kunst, „Zeitschrift fur Kunstwissenschaft" X, 1956, s. 1—22;
— tenże, Les fenetres circulaires de la cathedrale de Cefalu et le problbme
de 1'originale de la ,,Rose" du moyen age, „Cahiers Archeologiques" IX,
1957, s. 253—270; -— H.J. DOW, The Rose-Window, „Journal of the
Warburg and Courtauld Institutes" XX, 1957, s. 248—297.
193 NOEHLES, o.c., ryc. 14 i 15 do tekstu na s. 24—25 i 63 nn. —
Rekonstrukcję pierwotnego wyglądu fasady z rozetą daje U. TARCHI,
L'arte nell' Umbria e nelle Sabina II, L'arte cristianoromanica, Milano 1937,
tabl. CXXXV •— do pracy tej nie udało mi się dotrzeć. Zob. też przedsta-
wienie Baranka w promienistym clipeusie na sklepieniu Scarselli baptys-
terium florenckiego; — NOEHLES, ibidem, ryc. 64 do tekstu na s. 66—
67; — K. LEHMANN, The Dome of Heaven [w:] Modern Perspectives in
Western Art History (ed. E.W. KLEINBAUER), New York 1971, ryc. 41
do tekstu na s. 243.
194 Zob. przyp. 124. Na występujące w tym przedstawieniu promienie
zwrócił uwagę SCHNITZLER (o.c., ryc. 34 do tekstu na s. 32). Mają.się
one odnosić, podobnie jak w wyobrażeniach w S. Paolo, Akwizgranie,
Beatusie z S. Milian de Cogolla, Ewangeliarzu z Soissons do fragmentu
Apokalipsy 4, 5 mówiącego o „błyskawicach i głosach i grzmotach" odcho-
dzących od Tronu.
195 HAUTECOEUR, o.c., passim. Zob. też LEHMANN, o.c., s. 227—
32
153 Według S. BEISSELA (Die Pfalzkapelle Karls des Grossen und
ikre Mośaiken, „Stimmen aus Maria Laach", 1900, z. 2, s. 23) byli tam
wyobrażeni czterej archaniołowie (Podaję za KALINOWSKĄ, o.c., przyp.
18). Według KALINOWSKIEJ (o.c., s. 7 nn. i ryc. 9) w pierwotnym
programie ukazanych było siedmiu aniołów z kandelabrami. Zob. też:
HEITZ, o.c., ryc. 54 i 55 do tekstu na s. 74—76.
154 Za istnieniem w pierwotnym programie apokaliptycznych „zodia"
opowiadali się m.in. CLEMEN, o.c., s. 23; — H. SCHRADE, Vor-und-
-frtihromanische Malerei, Koln 1958, s. 40; — tenże, Zum Kuppelmo-
saik..., o.c., s. 20 nn.; — SCHNITZLER, o.c., s. 34.
155 Zob. np. SCHRADE, Yor-und-frithromanische..., o.c., s. 40 nn.
156 W. SCHONE, Die Kunstlerische und liturgische Gestalt der Pfalz-
kapelle Karls des Grossen in Aachen, „Zeitschrift fur Kunstwissenschaft"
XV, 1961, s. 102 i przyp. 9.
^7 SCHNITZLER, o.c., passim.
158 Ibidem, ryc. 41 i 42 do tekstu na s. 38—41.
159 SCHRADE, Zum Kuppelmosaik..., o.c., s. 40 nn. Zob. też: HEITZ,
o.c., s. 76.
160 W. GRAPE, Karolingische Kunst und Ikonoklasmus, „Aachener
KunstblMter” XLV, 1974, s. 49—58, szczeg. s. 53 n.
161 P. BLOCH, Christus, Christusbild III [w:] Leaikon der christlichen
Ikonographie, 1, szp. 401.
162 CHRISTE, Les grands portails..., o.c., s. 16 i przyp. 20 bis na tejże
stronie oraz s. 140. Zob. też: HOFFMANN, Alteste, Yierundzwanzig [w:]
Lexikon der christlichen Ikonographie, 1, szp. 108.
163 Ch. BEUTLER, Statua. Die Entstehung der nachantiken Statuę und
der europdische Individualismus, Munchen 1982, s. 93—94.
164 O. DEMUS, Byzantine Art and the West, New York 1970, s. 53; —
H. HOLLANDER, Karły Medieval Art, London 1974, s. 40; — M. GRE-
ENHALGH, The Classical Tradition in Art, London 1978, s. 26. Zob. też:
C. HEITZ, Retentissement de 1'Apocalipse dans fart de 1'epogue carolin-
gienne [w:] L'Apocalipse de Jean..., o.c., s. 232.
165 Hipotezę tę zdaje się popierać jeden z poematów Alkuina, który
miał być napisany na karcie manuskryptu poniżej miniatury przedstawia-
jącej Baranka, oddających mu hołd Starców oraz zwróconego ku Barankowi,
modlącego się Karola Wielkiego. Tekst poematu jest następujący: Isti in
altera pagina, ubi agnus pictus et XXIV seniores et Terra et Mare: Omnia
guae presens tellus producit alendo — Et maris haec faciens limbo circumcenit
amplo — Agrie, deum solio semper venerantur in alto, — Sanguine gui fuso
tersisti crimina secli, — In cruce, tu Karoli detergas vulnera regis. -— Cana
caterva cluens vatum et venerabilis ordo, — Coetus apostolicus sertis coelestibus
instans — Laudat, adorat, amat, dewoto pectire timet. — Et princeps Karolus
vultu speculatur aperto, — Orans, ut tecum vivat longaevus in aevum. Zob.
HUBERT, o.c., s. 134 i przyp. 2 na tej stronie.
166 R. KRAUTHEIMER, Introduction to an „Iconography" of Medieval
Architecture, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes" V, 1942,
s. 9—12; — G. BANDMANN, Acht, Achteck [w:] Leaikon der christlichen
Ikonographie, 1, szp. 40—41; — A. QUACQUARELLI, L'ogdoade partistica
e suoi riflessi nella liturgia e nei monumenti, „Rivista di archeologia cris-
tiana" XLIX, 1973, s. 211—269 (tu omówiona wcześniejsza literatura
przedmiotu).
267 QUACQUARELLI, o.c., s. 258—262; — LECLERCQ, Astres...$
o.c., ryc. 1047 do tekstu na szp. 1017. Zob. też: F.W. DEICHMANN'
Zur Erscheinung des Sternes von Bethlehem [w:] Vivarium, Festschrif'
Theodor Klauser zum 90 Geburtstag (=Jahrbućh fur Antike und Christentum,
Erganzungsband 11, 1984), s. 98—106.
168 Zob. przyp. 60.
169 IHM, o.c., s. 137—138; — MATTHIAE, o.c., s. 135—141 i 203—
211 — tu wyrażona jest opinia, że mozaika na luku triumfalnym pochodzi
z końca VII w.
170 DAYIS-WEYER, o.c., ryc. 13 do tekstu na s. 18 nn.; — Tesori
d'arte cristiana, 1, Dal paleocristiano al romanico, Bologna 1972, il. kolo-
rowa na s. 368 i 372.
171 KLEIN, Les cycles de 1'Apocalipse..., o.c., ryc. 48 do tekstu na
s. 156. Por. też rysunek z Auxerre z Chrystusem w Majestacie i Starcami
adorującymi Baranka — zob. M. SCHAPIRO, Two Romanesgue Drawings
in Auxerre and Some Iconographie Problems [w:] tegoż, Romanesgue Art.,
New York 1977, s. 306 nn. i ryc. 3.
172 ENGEMANN, Images parousiagues..., o.c. ryc. 17 do tekstu na
s. 94—95. — Odnośnie do architektury G. BANDMANN, Die Yorbilder
der Aachener Pfalzkapelle [w:1 Karl der Grosse..., o.c., III, s. 424 nn.
173 DENNY, o.c., s. 3. Zob. też: WALKER, o.c., s. 3 n.
174 SCHNITZLER, o.c., s. 32.
773 BALTRUBAITIS, o.c., s. 81.
176 VAN DER MEER, o.c., s. 117.
177 Na temat promieni w sztuce chrześcijańskiej, ich pochodzenia,
rodzajów i znaczenia patrz: SCHAPIRO, Notes on Castelseprio..., o.c.,
s. 292 nn. Zob. też: Licht, Lichterscheinungen [w:] Lexikon der christlichen
Ikonographie, 3, szp. 95—90.
178 C. ALDRED, Akhenaton. Le pharaon mystigue, London 1973,
passim.
179 D.A. AINALOY, The Hellenistic Origins of Byzantine Art (Ed.
C. MANGO), New Brunsvick 1961, ryc. 12 do tekstu na s. 12—13; — W.
WOLSKA, La topographie chretienne de Cosmas Indicopleustes. Thśologie
et science au VIe siecle, Paris 1961, tabl. IX.
180 BRAUFELS, o.c., ryc. 90.
181 G. SCHILLER, Ikonographie der christlichen Kunst, 3, Giitersloh
1971, ryc. 27 do tekstu na s. 26—27.
182 E.W. ANTHONY, Romanesgue Frescoes, Princeton 1951, ryc. 164.
183 Zob. przyp. 23 i 24.
184 J. FERGUSON, The Heritage of Hellenism, London 1973, ryc. 33
do tekstu na s. 62. — Moneta ta była wybita w efemerycznym mieście-
-państwie Uranopolis. Na jej rewersie widnieje Słońce w postaci dysku
otoczonego promieniami.
185 Lampkę reprodukuje DÓLGER (Lumen Christi..., o.c., ryc. 2 do
tekstu na s. 33—34). Interpretacja patrz: RAHNER, o.c., przyp. 1 na s. 129.
189 H. SCHRADE, Ikonographie der christlichen Kunst, t. 1. Auferste-
hung Christi, Berlin 1932, s. 39—40; — RAHNER, o.c., przyp. 1 na s. 129.
Na temat Mulier aniicta sole: G. SCHILLER, Ikonographie der christlichen
Kunst, 4, 1, Giitersloh 1976, s. 77—84.
187 H. SCHRADE, Zur Ikonographie der Himmelfahrt Christi ,,Vor-
trage der Bibliothek Warburg" (1928/29), Berlin 1930, s. 173—175.
188 G. SCHILLER, Ikonographie der christlichen Kunst, 2, Giitersloh
,1969ryc. 376.
189 SCHRADE, Zur Ikonographie..., o.c., ryc. 30; — SCHILLER,
o.c., 3, ryc. 492.
190 Obok Psalmu 67, źródłem literackim tych przedstawień mógł być
też apokryf -— Ewangelia Bartłomieja, w którym po opisie Wniebowstą-
pienia następuje hymn:
Chwała Tobie, Ojcze nieba,
Królu życia wiecznego,
Pochodnio niegasnącego światła,
Słońce świecące i Jasności blasku wiecznej chwały.
Według: Apokryfy Nowego Testamentu..., o.c., s. 519.
191 K. NOEHLES, Die Fassade von S. Piętro in Tuscania, „Rómische
Jahrbuch fur Kunstgeschichte" IX/X, 1961/62, s. 15—72.
192 H. SEDLMAYR, Die Entstehung der Kathedrale, Ziirich 1950,
s. 144 nn.; — H.G. FRANZ, Die Fensterrose und ihre Vorgeschichte in der
islamischen Kunst, „Zeitschrift fur Kunstwissenschaft" X, 1956, s. 1—22;
— tenże, Les fenetres circulaires de la cathedrale de Cefalu et le problbme
de 1'originale de la ,,Rose" du moyen age, „Cahiers Archeologiques" IX,
1957, s. 253—270; -— H.J. DOW, The Rose-Window, „Journal of the
Warburg and Courtauld Institutes" XX, 1957, s. 248—297.
193 NOEHLES, o.c., ryc. 14 i 15 do tekstu na s. 24—25 i 63 nn. —
Rekonstrukcję pierwotnego wyglądu fasady z rozetą daje U. TARCHI,
L'arte nell' Umbria e nelle Sabina II, L'arte cristianoromanica, Milano 1937,
tabl. CXXXV •— do pracy tej nie udało mi się dotrzeć. Zob. też przedsta-
wienie Baranka w promienistym clipeusie na sklepieniu Scarselli baptys-
terium florenckiego; — NOEHLES, ibidem, ryc. 64 do tekstu na s. 66—
67; — K. LEHMANN, The Dome of Heaven [w:] Modern Perspectives in
Western Art History (ed. E.W. KLEINBAUER), New York 1971, ryc. 41
do tekstu na s. 243.
194 Zob. przyp. 124. Na występujące w tym przedstawieniu promienie
zwrócił uwagę SCHNITZLER (o.c., ryc. 34 do tekstu na s. 32). Mają.się
one odnosić, podobnie jak w wyobrażeniach w S. Paolo, Akwizgranie,
Beatusie z S. Milian de Cogolla, Ewangeliarzu z Soissons do fragmentu
Apokalipsy 4, 5 mówiącego o „błyskawicach i głosach i grzmotach" odcho-
dzących od Tronu.
195 HAUTECOEUR, o.c., passim. Zob. też LEHMANN, o.c., s. 227—
32