Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0051
BAZYLIKA SYNAJSKA
pierwszym rokiem samodzielnego panowania Justyniana, a warownia sy-
najska trzecią z kolei fundacją na tym półwyspie, data 557 jest bardziej
prawdopodobna i taką przyjęto w nauce, tym bardziej iż zgodnie z tekstami
inskrypcji z VI w. prace budowlane prowadzono po śmierci Teodory (r. 548)
a za życia Justyniana, który zmarł w r. 565.
12 Zob. V. BENEŚEYlO, Sur la datation de la mosaigue de la Trans-
figuration au Mont Sinai, „Byzantion" I, 1924, s. 146—153.
13 WEITZMANN, The Mosaic..., o.c. (1982), s. 18.
14 G. SOTIRIOU, To Mosaikon tes metamorfoseos tou katholikou tes
Mones tou Sina. Atti VIII congr. intern, di Studi bizantini, Palermo 1951.
Studi bizantini, Roma 1953, s.
15 WEITZMANN, The Mosaic..., o.c. (1982), s. 10 i nn.
16 Ponad głową Chrystusa widnieje jasna, podłużna plama, jakby
ślad po ósmej wiązce promieni. Według WEITZMANNA (The Mosaic...,
o.c. (1966) s. 400) jest to ślad po usuniętym haku, na którym zawieszano
niegdyś lampę.
17 Według WEITZMANNA (The Mosaic..., o.c. (1982), s. 16) jest to
przypuszczalnie portret Jana Klimaka— autora Scala Paradisi, słynnego
eremity i przez pewien czas hegumena (?) klasztoru synajskiego. Typ
ikonograficzny tematu Concordia Veteris et Novi Testamenti obrazowany
postaciami z obu Testamentów wywodzi się z jedynego spotkania przed-
stawicieli obu Zakonów (opisanego przez trzech synoptyków): Mojżesza
i Eliasza z Chrystusem i Jego uczniami: Piotrem, Jakubem i Janem. Leon
Wielki (440—461) pisał w swej homilii o Przemienieniu: Veteris et Nori
Testamenti de Christo concordiam per Moysis et Eliae apparitionem significari
(PL 54, 308). Postaci patriarchów, proroków, apostołów, ewangelistów,
świętych, reprezentowanych na górze Tabor przez pięciu świadków teofanii,
zyskały — zgodnie z komentarzem Euzebiusza z Cezarei (PG 24, 550) —
zabarwienie eschatologiczne. Byli oni również — zgodnie z egzegezą —
symbolem Kościoła i konsekwentnej realizacji przez Kościół dzieła zba-
wienia, symbolem jedności pism obu Zakonów. Ten typ ikonograficzny
Concordii biblijnej wpłynął na powstanie Concordii świeckiej; np. w In-
gelheim (IX w.) wyobrażono wielkich władców starożytności oraz ich
sławne czyny i bitwy (Ninus i Semiramis, Kyros i Tomyris, Phalaris i Ro-
mulus, Hamiklar i Hannibal, Aleksander i August) przeciwstawiając im
słynnych władców chrześcijańskich i wielkie wydarzenia (Konstantyn,
Teodozjusz Wielki, Karol Młot, Pepin, Karol Wielki).
28 K. WEITZMANN (The Jephtah Panel in the Bema of the Church
of St. Catherina'8 Monastery on Mount Sinai [w:] Studies in the Arts at
Sinai..., o.c., s. 63—74) datuje je na wiek VII.
19 FORSYTH, WEITZMANN, o.c., s. 16.
20 WEITZMANN, The Mosaic..., o.c. (1982), s. 15.
21 Ibidem, s. 13—18.
22 PROCOPIUS, History of the Wars, Secret History and Buildings.
Ed. A. CAMERON, New York 1967, s. XXXIII.
23 Dane źródłowe zebrał SKROBUCHA (o.c. (1966), s. 65) nie poru-
szając problemu wezwania bazyliki.
24 Fragmenty tekstu Inter divinae [w:] J.B. FERRERES S.J., La
transfiguration de Notre Seigneur. Historre de Sa Fete et de Sa Messe, „Ephe-
merides Theologicae Lovanienses" X, 1928, s. 638.
25 A. GRABAR, Martyrium, t. II, Paris 1946, s. 190—191.
26 Dziś: Matki Bożej i św. Maura.
27 Liber Pontificalis, I, s. 81 (ed. DUCHESNE): Badem tempore fecit
Constantinus Augustus basilicam in cinitatem Neapolim. — A. OSTENDORF
(za BerUhmte Kunststtitten, t. 30, Leipzig 1905) przytacza datę ok. roku 325
[w:] Das Salvator-Patrocinium, seine Anfange und seine Ausbreitung im
mittelalterlichen Deutschland, ,,Westfalische Zeitschrift" 100, 1950, s. 360.
28 O dekoracji apsydy i tęczy zob. IHM, o,c.,s. 176—177; — J. KA-
LINOWSKA, Akwizgran. Przyczynek do poznania pierwotnego programu
ikonograficznego dekoracji mozaikowej kaplicy pałacowej Karola Wielkiego,
„Folia Historiae Artium" XVIII, 1982, s. 14—15.
29 KALINOWSKA, o.c., s. 6—23.
30 OSTENDORF, o.c., s. 363.
31 OSTENDORF (o.c., s. 357— 376) wyliczył ponad 80 kościołów pod
wezwaniem Salwatora (przede wszystkim w I tysiącleciu).
32 W medalionach w górnych narożnikach fasady oratorium widnieją
prawdopodobnie głowy Mojżesza i Eliasza.
33 E. DINKLER (Das Apsismosaik non S. Apollinaire in Classe, Koln
u. Opladen 1964, s. 100) sądził, iż w Classis po raz pierwszy zobrazowano to,
co teologicznie długo stawało się toposem: powiązanie historii Przemie-
nienia z Paruzją. — Wydaje się jednak, że w VI w. powiązanie tych dwóch
tematów było już upowszechnione (w egzegezie począwszy od,Orygenesa),
występowało bowiem w Neapolu, Parenzo i w Classis (zapewne także
w S. Agata dei Goti w Rzymie w V w., S. Apollinare Nuovo w Rawennie
w VI w.). W Parenzo i Neapolu mogło być powtórzeniem starszych pro-
gramów.
34 Description du Latran par Panvinio [w:] Ph. LAUER, Le Palais du
Latran, Paris 1912, s. 412: nunc Sancti Joanni depranate dicitur. — Wezwa-
niem baptysterium objęto z czasem także katedrę, zapewne wtedy gdy
baptysterium było miejscem długich i uroczystych liturgii.
35 WEITZMANN, The Mosaic..., o.c. (1982), s. 18; — R. KRAU-
THEIMER, Early Christian and Byzantine Architecture (=Pelican History
of Art), Harmondswerth 1981, s. 290.
36 Pisał Jan Chryzostom (PG 58, 558): Prioris nero fuit Joannes, quem
Christus Eliam nocabat... Sicut enim ille praecursos erit secundi adnentus,
ita et his prioris fuit.
37 S. JEAN DAMASCENE, Homelie sur la Transfiguration, § 1. Trad.
K. Rozemond [w:] R. DE FERAUDY, L'lcone de la Transfiguration
(= Spiritualitś Orientale N° 23), s. 148.
38 Mt 24:30: Wówczas ukaże się na niebie znak Syna Człowieczego...; —
Apokalipsa Piotra: przybędę na chmurze z nieba z wielką rzeszą w mej wspa-
niałości, podczas gdy mój krzyż ukaże się przed moim obliczem (tekst etj. 1; —
DINKLER, o.c., s. 91).
39 Bibliothek der Kirchenvdter, t. I, s. 184.
40 Teksty trzech inskrypcji w języku greckim: G. EBERS, H. GUTHE,
Paldstina in Bild und Wort nebst des Sinaihalbinsel und dem Lande Stutt-
gart u. Leipzig b.r.w., s. 459, przyp. 51. J. ŚEYĆENKO, The Early Period
of the Sinai Monastery in the light of its inscriptions, Dumbarton Okas
Papers, 20, 1960, p. 357.
41 6 sierpnia jako data święta Przemienienia występuje w anonimowej
homilii o Przemienieniu datowanej na ok. 395 rok. Zob. M. VAN ESBRO-
ECK, Cne homilie gśorgienne anonyme sur la Transfiguration, „Orientalia
Christiana Periodica" XLVI, 1980, z. 2, s. 418—445.
42 Również w martyriach istnieć mógł „obowiązujący" program, skoro
znamy kilkanaście niemal identycznych dekoracji apsyd w rzymskich
sanktuariach z I tysiąclecia. Program dekoracji katedr i martyriów oma-
wiam obszerniej w przygotowywanej pracy o ikonografii Salwatora.
43 ,,Jahwe" znaczy „jest" (hebr.).
44 Zanim Egeria przybyła do Ziemi św. i na Synaj celem jej uprzedniej
pielgrzymki była Tebaida w Egipcie ze słynnymi skupiskami anachoretów
(Eg. VII, 1; IX, 6).
45 Zob. Lettre ścrite a la louange de la bienheureuse Egerie, adressśe par
Valśnus a ses frżres les moines du Bierzo [w:] Egerie, Journal de Voyage...,
o.c. 2, s. 340—341.
46 Brewiarz " Jerozolimski (V/VI w.) wymienia jako miejsce Sądu Osta-
t^onego dolinę Jozafata: Ibi iudicaturus est Dominus iustos et peccatores
(CLE XVIII s. 155).
THE MOSAIC DECORATION OF THE SINAI BASILICA AND ITS
ORIGINAL INYOCATION
My article deals with the problem of the mosaic decoration sidering the synonymity of the names of the Transfigu-
of the Synai basilica in the light of its original name. Con- ration and Saint Saviour, a faet pointed out already by
45
pierwszym rokiem samodzielnego panowania Justyniana, a warownia sy-
najska trzecią z kolei fundacją na tym półwyspie, data 557 jest bardziej
prawdopodobna i taką przyjęto w nauce, tym bardziej iż zgodnie z tekstami
inskrypcji z VI w. prace budowlane prowadzono po śmierci Teodory (r. 548)
a za życia Justyniana, który zmarł w r. 565.
12 Zob. V. BENEŚEYlO, Sur la datation de la mosaigue de la Trans-
figuration au Mont Sinai, „Byzantion" I, 1924, s. 146—153.
13 WEITZMANN, The Mosaic..., o.c. (1982), s. 18.
14 G. SOTIRIOU, To Mosaikon tes metamorfoseos tou katholikou tes
Mones tou Sina. Atti VIII congr. intern, di Studi bizantini, Palermo 1951.
Studi bizantini, Roma 1953, s.
15 WEITZMANN, The Mosaic..., o.c. (1982), s. 10 i nn.
16 Ponad głową Chrystusa widnieje jasna, podłużna plama, jakby
ślad po ósmej wiązce promieni. Według WEITZMANNA (The Mosaic...,
o.c. (1966) s. 400) jest to ślad po usuniętym haku, na którym zawieszano
niegdyś lampę.
17 Według WEITZMANNA (The Mosaic..., o.c. (1982), s. 16) jest to
przypuszczalnie portret Jana Klimaka— autora Scala Paradisi, słynnego
eremity i przez pewien czas hegumena (?) klasztoru synajskiego. Typ
ikonograficzny tematu Concordia Veteris et Novi Testamenti obrazowany
postaciami z obu Testamentów wywodzi się z jedynego spotkania przed-
stawicieli obu Zakonów (opisanego przez trzech synoptyków): Mojżesza
i Eliasza z Chrystusem i Jego uczniami: Piotrem, Jakubem i Janem. Leon
Wielki (440—461) pisał w swej homilii o Przemienieniu: Veteris et Nori
Testamenti de Christo concordiam per Moysis et Eliae apparitionem significari
(PL 54, 308). Postaci patriarchów, proroków, apostołów, ewangelistów,
świętych, reprezentowanych na górze Tabor przez pięciu świadków teofanii,
zyskały — zgodnie z komentarzem Euzebiusza z Cezarei (PG 24, 550) —
zabarwienie eschatologiczne. Byli oni również — zgodnie z egzegezą —
symbolem Kościoła i konsekwentnej realizacji przez Kościół dzieła zba-
wienia, symbolem jedności pism obu Zakonów. Ten typ ikonograficzny
Concordii biblijnej wpłynął na powstanie Concordii świeckiej; np. w In-
gelheim (IX w.) wyobrażono wielkich władców starożytności oraz ich
sławne czyny i bitwy (Ninus i Semiramis, Kyros i Tomyris, Phalaris i Ro-
mulus, Hamiklar i Hannibal, Aleksander i August) przeciwstawiając im
słynnych władców chrześcijańskich i wielkie wydarzenia (Konstantyn,
Teodozjusz Wielki, Karol Młot, Pepin, Karol Wielki).
28 K. WEITZMANN (The Jephtah Panel in the Bema of the Church
of St. Catherina'8 Monastery on Mount Sinai [w:] Studies in the Arts at
Sinai..., o.c., s. 63—74) datuje je na wiek VII.
19 FORSYTH, WEITZMANN, o.c., s. 16.
20 WEITZMANN, The Mosaic..., o.c. (1982), s. 15.
21 Ibidem, s. 13—18.
22 PROCOPIUS, History of the Wars, Secret History and Buildings.
Ed. A. CAMERON, New York 1967, s. XXXIII.
23 Dane źródłowe zebrał SKROBUCHA (o.c. (1966), s. 65) nie poru-
szając problemu wezwania bazyliki.
24 Fragmenty tekstu Inter divinae [w:] J.B. FERRERES S.J., La
transfiguration de Notre Seigneur. Historre de Sa Fete et de Sa Messe, „Ephe-
merides Theologicae Lovanienses" X, 1928, s. 638.
25 A. GRABAR, Martyrium, t. II, Paris 1946, s. 190—191.
26 Dziś: Matki Bożej i św. Maura.
27 Liber Pontificalis, I, s. 81 (ed. DUCHESNE): Badem tempore fecit
Constantinus Augustus basilicam in cinitatem Neapolim. — A. OSTENDORF
(za BerUhmte Kunststtitten, t. 30, Leipzig 1905) przytacza datę ok. roku 325
[w:] Das Salvator-Patrocinium, seine Anfange und seine Ausbreitung im
mittelalterlichen Deutschland, ,,Westfalische Zeitschrift" 100, 1950, s. 360.
28 O dekoracji apsydy i tęczy zob. IHM, o,c.,s. 176—177; — J. KA-
LINOWSKA, Akwizgran. Przyczynek do poznania pierwotnego programu
ikonograficznego dekoracji mozaikowej kaplicy pałacowej Karola Wielkiego,
„Folia Historiae Artium" XVIII, 1982, s. 14—15.
29 KALINOWSKA, o.c., s. 6—23.
30 OSTENDORF, o.c., s. 363.
31 OSTENDORF (o.c., s. 357— 376) wyliczył ponad 80 kościołów pod
wezwaniem Salwatora (przede wszystkim w I tysiącleciu).
32 W medalionach w górnych narożnikach fasady oratorium widnieją
prawdopodobnie głowy Mojżesza i Eliasza.
33 E. DINKLER (Das Apsismosaik non S. Apollinaire in Classe, Koln
u. Opladen 1964, s. 100) sądził, iż w Classis po raz pierwszy zobrazowano to,
co teologicznie długo stawało się toposem: powiązanie historii Przemie-
nienia z Paruzją. — Wydaje się jednak, że w VI w. powiązanie tych dwóch
tematów było już upowszechnione (w egzegezie począwszy od,Orygenesa),
występowało bowiem w Neapolu, Parenzo i w Classis (zapewne także
w S. Agata dei Goti w Rzymie w V w., S. Apollinare Nuovo w Rawennie
w VI w.). W Parenzo i Neapolu mogło być powtórzeniem starszych pro-
gramów.
34 Description du Latran par Panvinio [w:] Ph. LAUER, Le Palais du
Latran, Paris 1912, s. 412: nunc Sancti Joanni depranate dicitur. — Wezwa-
niem baptysterium objęto z czasem także katedrę, zapewne wtedy gdy
baptysterium było miejscem długich i uroczystych liturgii.
35 WEITZMANN, The Mosaic..., o.c. (1982), s. 18; — R. KRAU-
THEIMER, Early Christian and Byzantine Architecture (=Pelican History
of Art), Harmondswerth 1981, s. 290.
36 Pisał Jan Chryzostom (PG 58, 558): Prioris nero fuit Joannes, quem
Christus Eliam nocabat... Sicut enim ille praecursos erit secundi adnentus,
ita et his prioris fuit.
37 S. JEAN DAMASCENE, Homelie sur la Transfiguration, § 1. Trad.
K. Rozemond [w:] R. DE FERAUDY, L'lcone de la Transfiguration
(= Spiritualitś Orientale N° 23), s. 148.
38 Mt 24:30: Wówczas ukaże się na niebie znak Syna Człowieczego...; —
Apokalipsa Piotra: przybędę na chmurze z nieba z wielką rzeszą w mej wspa-
niałości, podczas gdy mój krzyż ukaże się przed moim obliczem (tekst etj. 1; —
DINKLER, o.c., s. 91).
39 Bibliothek der Kirchenvdter, t. I, s. 184.
40 Teksty trzech inskrypcji w języku greckim: G. EBERS, H. GUTHE,
Paldstina in Bild und Wort nebst des Sinaihalbinsel und dem Lande Stutt-
gart u. Leipzig b.r.w., s. 459, przyp. 51. J. ŚEYĆENKO, The Early Period
of the Sinai Monastery in the light of its inscriptions, Dumbarton Okas
Papers, 20, 1960, p. 357.
41 6 sierpnia jako data święta Przemienienia występuje w anonimowej
homilii o Przemienieniu datowanej na ok. 395 rok. Zob. M. VAN ESBRO-
ECK, Cne homilie gśorgienne anonyme sur la Transfiguration, „Orientalia
Christiana Periodica" XLVI, 1980, z. 2, s. 418—445.
42 Również w martyriach istnieć mógł „obowiązujący" program, skoro
znamy kilkanaście niemal identycznych dekoracji apsyd w rzymskich
sanktuariach z I tysiąclecia. Program dekoracji katedr i martyriów oma-
wiam obszerniej w przygotowywanej pracy o ikonografii Salwatora.
43 ,,Jahwe" znaczy „jest" (hebr.).
44 Zanim Egeria przybyła do Ziemi św. i na Synaj celem jej uprzedniej
pielgrzymki była Tebaida w Egipcie ze słynnymi skupiskami anachoretów
(Eg. VII, 1; IX, 6).
45 Zob. Lettre ścrite a la louange de la bienheureuse Egerie, adressśe par
Valśnus a ses frżres les moines du Bierzo [w:] Egerie, Journal de Voyage...,
o.c. 2, s. 340—341.
46 Brewiarz " Jerozolimski (V/VI w.) wymienia jako miejsce Sądu Osta-
t^onego dolinę Jozafata: Ibi iudicaturus est Dominus iustos et peccatores
(CLE XVIII s. 155).
THE MOSAIC DECORATION OF THE SINAI BASILICA AND ITS
ORIGINAL INYOCATION
My article deals with the problem of the mosaic decoration sidering the synonymity of the names of the Transfigu-
of the Synai basilica in the light of its original name. Con- ration and Saint Saviour, a faet pointed out already by
45