Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0101
GOTYCKA PŁASKORZEŹBA ALABASTROWA Z BRODNICY
miotu przydatnego w podróży, który ułatwia wędrówkę lu-
dziom w podeszłym wieku, a zarazem służyć może jako broń.
Taki sposób przedstawienia św. Józefa wydaje się ilustrować
interpretację jego osoby daną przez św. Bernarda, a spopula-
ryzowaną dzięki Złotej Legendzie44. Otóż św. Józef strzegący
Marii po narodzeniu Chrystusa jest jedną z oznak Jej Dzie-
wiczego Macierzyństwa. Według teologicznej wykładni św.
Józefowi przypadła rola muscipulae diaboli, owej pułapki na
myszy przygotowanej dla szatana, aby ten nie odkrył tajem-
nicy Poczęcia i Narodzenia Chrystusa45. W średniowiecznej
literaturze, misteriacli i — rzadziej —. w ikonografii osoba
starego Cieśli była wykorzystywana również jako przykład
określonych perypetii pożycia małżeńskiego, a także jako
obraz funkcji głowy rodziny46. Jednakże w omawianych sce-
nach nie uwypuklono jego (jakże często ośmieszanej) roli
starego męża młodej żony47.
Prorockie nakrycie głowy św. Józefa może oznaczać, że
występuje on jako przedstawiciel Starego Testamentu. W ta-
kim razie jego obecność uzmysławiałaby również idee obja-
wienia się Boga wybranemu narodowi lub stanowiłaby dowód
Dawidowej genealogii Chrystusa48.
Trzej Królowie
Wyjaśnienie symboliki trzech władców oraz składanych
przez nich darów, zawarte w przypisywanym Bedzie traktacie
Ezcerpta et Collectanea, przyjęto powszechnie i wzbogacono
w okresie późniejszego średniowiecza49. Magowie, określani
jako potomkowie trzech synów Noego, mieli być przedsta-
wicielami trzech części świata: Azji, Afryki i Europy; byli
interpretowani również jako reprezentanci trzech okresów
życia ludzkiego. Ale z naszego punktu widzenia najważniejsze
jest znaczenie przypisywane poszczególnym darom, które
magowie przynieśli Jezusowi i Marii. I tak m.in. złoto ozna-
czało Chrystusa jako króla i człowieka, kadzidło wskazywało
na Jego Bóstwo i Zmartwychwstanie, myrra zaś symbolizo-
wała śmierć i uzdrowicielską moc Jezusa, a więc Zbawienie.
W scenie brodnickiej magowie zostali przedstawieni
zgodnie z tradycją ikonograficzną, która ukształtowała się
w XII stuleciu, może pod wpływem misteriów50. Tak więc,
pierwszy, najstarszy król klęczał nisko pochylony podając dar
Dzieciątku. Drugi władca z głową zwróconą ku najmłodszemu
magowi, prawą rękę unosił zwykle w kierunku gwiazdy. Na
najlepiej zachowanych płaskorzeźbach alabastrowych (z wy-
jątkiem płyty w Zukowie, il. 12) nie ma jednak gwiazdy. Na
tablicy w Paderborn (il. 5) natomiast oraz przypuszczalnie
na płytach w Stonyhurst College (il. 7) i z Brodnicy (il. 1, 3)
średni król został ukazany z prawicą podniesioną w tradycyj-
nym geście, który każe zwrócić uwagę na jeszcze jeden element
kompozycji wymienionych scen. Otóż drugi władca wskazuje
żłób — tak samo jak w Pokłonie Trzech Króli na miniaturze
w Biblii Karola V (Jean Bondol i warsztat, Paryż 1371.
S-Gravenhage, Museum Meermanno-Westreenianum Ms 10
B 23, fol. 467) — podkreślając znaczenie tego motywu, istot-
nego dla interpretacji treści omawianych przedstawień.
Słup-żłób
Na tablicach z Brodnicy (il. 3). w Paderborn (il.5), Stony-
hurst College (il. 7) i królewieckiej (il. 8) żłób w formie wielo-
bocznego słupa i pochylone nad nim łby zwierząt umieszczono
w bliskim sąsiedztwie Dziąciątka. Również gest średniego
maga pozwala przyjąć, że słup-żłób oraz wół i osioł mogą mieć
szczególne wartości symboliczne. Według Ojców Kościoła wół
jako zwierzę czyste oznaczał wybrany naród izraelski, a osioł
ludy pogańskie51. Ten sposób przedstawiania czci, jaką cały
świat oddaje Bogu Wcielonemu, znany był również w okresie
późnego średniowiecza52. W takim kontekście ikonograficz-
nym osobę św. Józefa należałoby interpretować jako świadec-
two Dziewiczego Macierzyństwa Marii (otwarte oczy, poza
„stróża") oraz jako figurę genealogiczną, tłumaczącą po-
chodzenie Chrystusa z domu Dawida („starotestamentowe"
nakrycie głowy)53.
Dzięki badaniom Guntera Bandmanna wiadomo, że ko-
lumna w scenach Bożego Narodzenia i Pokłonu Trzech Króli
może mieć dwojakie znaczenie54. W zależności od sytuacji
należy ją rozumieć jako kolumnę narodzenia, w nawiązaniu
do tekstu Pseudo-Bonawentury55, lub interpretować jako
kolumnę biczowania, w myśl rozpowszechnionej w średnio-
wieczu zasady teologicznej oraz ikonograficznej łączącej wy-
darzenia z Dzieciństwa i Męki Chrystusa56. Sposoby obrazo-
wania tej idei w sztuce scharakteryzował Lech Kalinowski57.
Lokalizacja słupa-żłobu na płaskorzeźbach z Brodnicy, Pa-
derborn, Stonyhurst College i Królewca pozwala określić tę
podporę jako kolumnę biczowania. Można więc omawiane sce-
ny zaliczyć do wyróżnionej przez Kalinowskiego pierwszej
odmiany trzeciego wariantu typu ikonograficznego przed-
stawień, obrazujących związki Dzieciństwa i Męki Zbawiciela;
idei powiązania Wcielenia, Objawienia i Odkupienia, którą
unaocznia także poza Jezusa oraz jabłko w Jego dłoni58.
Symbolicznego waloru kolumny, będącej obok krzyża jed-
nym z naczelnych symboli Męki Pańskiej59, dowodzi również
to, że stanowiła ona oś sceny Biczowania, którą zawiera często
(wymiennie z Ukrzyżowaniem) inicjał T[e igitur] rozpoczyna-
jący kanon mszy świętej. Miniatury te przedstawiają inter-
pretację wielkiej modlitwy eucharystycznej, jako odtworzenia
tajemnic męki i śmierci Pana6°.
Niektóre wyobrażenia żłobu w scenach Bożego Narodze-
nia lub Pokłonu Trzech Króli można określić jako przedsta-
wienie ołtarza i wyjaśniać w dwojaki sposób. Po pierwsze żłób,
któremu nadano formę mensy •— najczęściej w kształcie
skrzyni z bliźnim przeźroczem w ściance przedniej — jest
identyfikowany z ołtarzem, który znajdował się w bazylice
Narodzenia w Betlejem, i który znamy z relacji pielgrzymów
odwiedzających tę świątynię61. Jednakże w przypadku oma-
wianych płaskorzeźb należałoby przyjąć drugą interpretację
symbolicznego znaczenia żłobu, związaną z przekonaniem
o ścisłej współzależności tajemnic Wcielenia, Objawienia
i Odkupienia. Wykładnia ta identyfikuje żłób z ołtarzem jako
miejscem sprawowania misterium Eucharystii. Podstawy ta-
kiego wyjaśnienia symboliki żłobu zawarte są w tekstach ka-
nonicznych (np. J. 6, 32—62) i w etymologii popularnej
(Betlejem = dom chleba). Genezę sądu o łączności Epifanii
95
miotu przydatnego w podróży, który ułatwia wędrówkę lu-
dziom w podeszłym wieku, a zarazem służyć może jako broń.
Taki sposób przedstawienia św. Józefa wydaje się ilustrować
interpretację jego osoby daną przez św. Bernarda, a spopula-
ryzowaną dzięki Złotej Legendzie44. Otóż św. Józef strzegący
Marii po narodzeniu Chrystusa jest jedną z oznak Jej Dzie-
wiczego Macierzyństwa. Według teologicznej wykładni św.
Józefowi przypadła rola muscipulae diaboli, owej pułapki na
myszy przygotowanej dla szatana, aby ten nie odkrył tajem-
nicy Poczęcia i Narodzenia Chrystusa45. W średniowiecznej
literaturze, misteriacli i — rzadziej —. w ikonografii osoba
starego Cieśli była wykorzystywana również jako przykład
określonych perypetii pożycia małżeńskiego, a także jako
obraz funkcji głowy rodziny46. Jednakże w omawianych sce-
nach nie uwypuklono jego (jakże często ośmieszanej) roli
starego męża młodej żony47.
Prorockie nakrycie głowy św. Józefa może oznaczać, że
występuje on jako przedstawiciel Starego Testamentu. W ta-
kim razie jego obecność uzmysławiałaby również idee obja-
wienia się Boga wybranemu narodowi lub stanowiłaby dowód
Dawidowej genealogii Chrystusa48.
Trzej Królowie
Wyjaśnienie symboliki trzech władców oraz składanych
przez nich darów, zawarte w przypisywanym Bedzie traktacie
Ezcerpta et Collectanea, przyjęto powszechnie i wzbogacono
w okresie późniejszego średniowiecza49. Magowie, określani
jako potomkowie trzech synów Noego, mieli być przedsta-
wicielami trzech części świata: Azji, Afryki i Europy; byli
interpretowani również jako reprezentanci trzech okresów
życia ludzkiego. Ale z naszego punktu widzenia najważniejsze
jest znaczenie przypisywane poszczególnym darom, które
magowie przynieśli Jezusowi i Marii. I tak m.in. złoto ozna-
czało Chrystusa jako króla i człowieka, kadzidło wskazywało
na Jego Bóstwo i Zmartwychwstanie, myrra zaś symbolizo-
wała śmierć i uzdrowicielską moc Jezusa, a więc Zbawienie.
W scenie brodnickiej magowie zostali przedstawieni
zgodnie z tradycją ikonograficzną, która ukształtowała się
w XII stuleciu, może pod wpływem misteriów50. Tak więc,
pierwszy, najstarszy król klęczał nisko pochylony podając dar
Dzieciątku. Drugi władca z głową zwróconą ku najmłodszemu
magowi, prawą rękę unosił zwykle w kierunku gwiazdy. Na
najlepiej zachowanych płaskorzeźbach alabastrowych (z wy-
jątkiem płyty w Zukowie, il. 12) nie ma jednak gwiazdy. Na
tablicy w Paderborn (il. 5) natomiast oraz przypuszczalnie
na płytach w Stonyhurst College (il. 7) i z Brodnicy (il. 1, 3)
średni król został ukazany z prawicą podniesioną w tradycyj-
nym geście, który każe zwrócić uwagę na jeszcze jeden element
kompozycji wymienionych scen. Otóż drugi władca wskazuje
żłób — tak samo jak w Pokłonie Trzech Króli na miniaturze
w Biblii Karola V (Jean Bondol i warsztat, Paryż 1371.
S-Gravenhage, Museum Meermanno-Westreenianum Ms 10
B 23, fol. 467) — podkreślając znaczenie tego motywu, istot-
nego dla interpretacji treści omawianych przedstawień.
Słup-żłób
Na tablicach z Brodnicy (il. 3). w Paderborn (il.5), Stony-
hurst College (il. 7) i królewieckiej (il. 8) żłób w formie wielo-
bocznego słupa i pochylone nad nim łby zwierząt umieszczono
w bliskim sąsiedztwie Dziąciątka. Również gest średniego
maga pozwala przyjąć, że słup-żłób oraz wół i osioł mogą mieć
szczególne wartości symboliczne. Według Ojców Kościoła wół
jako zwierzę czyste oznaczał wybrany naród izraelski, a osioł
ludy pogańskie51. Ten sposób przedstawiania czci, jaką cały
świat oddaje Bogu Wcielonemu, znany był również w okresie
późnego średniowiecza52. W takim kontekście ikonograficz-
nym osobę św. Józefa należałoby interpretować jako świadec-
two Dziewiczego Macierzyństwa Marii (otwarte oczy, poza
„stróża") oraz jako figurę genealogiczną, tłumaczącą po-
chodzenie Chrystusa z domu Dawida („starotestamentowe"
nakrycie głowy)53.
Dzięki badaniom Guntera Bandmanna wiadomo, że ko-
lumna w scenach Bożego Narodzenia i Pokłonu Trzech Króli
może mieć dwojakie znaczenie54. W zależności od sytuacji
należy ją rozumieć jako kolumnę narodzenia, w nawiązaniu
do tekstu Pseudo-Bonawentury55, lub interpretować jako
kolumnę biczowania, w myśl rozpowszechnionej w średnio-
wieczu zasady teologicznej oraz ikonograficznej łączącej wy-
darzenia z Dzieciństwa i Męki Chrystusa56. Sposoby obrazo-
wania tej idei w sztuce scharakteryzował Lech Kalinowski57.
Lokalizacja słupa-żłobu na płaskorzeźbach z Brodnicy, Pa-
derborn, Stonyhurst College i Królewca pozwala określić tę
podporę jako kolumnę biczowania. Można więc omawiane sce-
ny zaliczyć do wyróżnionej przez Kalinowskiego pierwszej
odmiany trzeciego wariantu typu ikonograficznego przed-
stawień, obrazujących związki Dzieciństwa i Męki Zbawiciela;
idei powiązania Wcielenia, Objawienia i Odkupienia, którą
unaocznia także poza Jezusa oraz jabłko w Jego dłoni58.
Symbolicznego waloru kolumny, będącej obok krzyża jed-
nym z naczelnych symboli Męki Pańskiej59, dowodzi również
to, że stanowiła ona oś sceny Biczowania, którą zawiera często
(wymiennie z Ukrzyżowaniem) inicjał T[e igitur] rozpoczyna-
jący kanon mszy świętej. Miniatury te przedstawiają inter-
pretację wielkiej modlitwy eucharystycznej, jako odtworzenia
tajemnic męki i śmierci Pana6°.
Niektóre wyobrażenia żłobu w scenach Bożego Narodze-
nia lub Pokłonu Trzech Króli można określić jako przedsta-
wienie ołtarza i wyjaśniać w dwojaki sposób. Po pierwsze żłób,
któremu nadano formę mensy •— najczęściej w kształcie
skrzyni z bliźnim przeźroczem w ściance przedniej — jest
identyfikowany z ołtarzem, który znajdował się w bazylice
Narodzenia w Betlejem, i który znamy z relacji pielgrzymów
odwiedzających tę świątynię61. Jednakże w przypadku oma-
wianych płaskorzeźb należałoby przyjąć drugą interpretację
symbolicznego znaczenia żłobu, związaną z przekonaniem
o ścisłej współzależności tajemnic Wcielenia, Objawienia
i Odkupienia. Wykładnia ta identyfikuje żłób z ołtarzem jako
miejscem sprawowania misterium Eucharystii. Podstawy ta-
kiego wyjaśnienia symboliki żłobu zawarte są w tekstach ka-
nonicznych (np. J. 6, 32—62) i w etymologii popularnej
(Betlejem = dom chleba). Genezę sądu o łączności Epifanii
95