Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0102
TADEUSZ JURKOWLANIEC
z Eucharystią, będącego przedmiotem licznych komentarzy
teologicznych, podkreślanego w liturgii oraz przedstawianego
w spektaklach teatralnych, i sposoby wyobrażania tej idei
w sztuce omówiła Ursula Nilgen62. Zdaniem tej badaczki
jednym z najbardziej reprezentatywnych i najwcześniejszych
dzieł w dobie gotyku obrazujących związek Epifanii z Eucha-
rystią jest scena Pokłonu Trzech Króli w retabulum wyko-
nanym przez Jacques'a de Bearze dla kartuzji Champmol63.
Ważne miejsce w tym przedstawieniu zajmuje słup-żłób
z głowami wołu i osła pochylonymi nad gładką powierzchnią
abakusa nakrywającego liściasty kapitel wielobocznego trzonu
podpory, analogicznie do słupa w płaskorzeźbach alabastro-
wych. Celem pracy Nilgen było rozszyfrowanie — w duchu
Tomaszowego spirytualia sub metaphoris co rporalium (STh I
Q.I., s. 9c) — symbolicznego znaczenia stolików w scenach
Pokłonu Trzech Króli w malarstwie północnoeuropejskim XV
stulecia. Autorki nie interesowały więc przyczyny pojawienia
się w 2 połowie XIV w. i pewnego rozpowszechnienia w stuleciu
następnym przedstawień hołdu magów, w których uwypuklo-
no łączność Epifanii z Eucharystią. Pozostawiając teologom
udzielenie wyczerpującej odpowiedzi w tej kwestii, wystarczy
przypomnieć pewne zjawiska w życiu duchowym oraz wyda-
rzenia religijno-społeczne, ważne w 2 połowie XIV i na po-
czątku XV w. Chodzi zwłaszcza o zadawniony a żarliwy spór
dotyczący tajemnicy przeistoczenia, nowe formy adoracji
Najświętszego Sakramentu oraz wystąpienia Johna Wycliffe'a
i Jana Husa. Konflikty te znalazły swoje oficjalne rozstrzyg-
nięcie w orzeczeniach Soboru w Konstancji (1414—1418 r.)
uzasadniających komunię pod postacią chleba, broniących
konkomitancji oraz potępiających nauki Wycliffa i dras-
tycznie rozwiązujących sprawę Husa64.
Blanki, polichromia
Bliskie podobieństwa łączące płaskorzeźbę brodnicką
i tablicę w Paderborn pozwalają przypuszczać, że górna kra-
wędź zabytku pruskiego mogła mieć formę prostego gzymsu
zwieńczonego krenelażem. W związku z tym pojawia się
problem, którego jednoznaczne objaśnienie wydaje się nie-
możliwe. Jak bowiem zdecydować, czy blanki pełniły wyłącz-
nie funkcję dekoracyjną, czy też — jako dalekie echo corona
muralis na wyobrażeniach opiekunki miast, bogini Tyche —
mogą uchodzić za umowne określenie świętego okręgu, kon-
kretnej miejscowości — Betlejem lub Jerozolimy65 ? A może
krenelaż wieńczący kilka tablic z grupy interesujących nas
dzieł oznaczał Jeruzalem Niebiańskie lub był symbolem
maryjnym66 ?
Na podobne przeszkody napotykają próby odpowiedzi na
pytanie, czy bez mała monochromatyczna polichromia oma-
wianej płaskorzeźby była wyrazem upodobań estetycznych
zleceniodawcy lub wykonawcy dzieła, czy też przypisano jej
pewne treści ? W tym drugim przypadku dominanta czerwieni,
jako barwa krwi, mogłaby wskazywać śmierć oczekującą
Chrystusa, Jego zbawczą Ofiarę67.
Bez względu na to, jakie znaczenie miały blanki i poli-
chromia, zdaje się nie ulegać wątpliwości, że w scenach Pokło-
nu Trzech Króli na tablicach z Brodnicy, w Paderborn,
Stonyhurst College i w Królewcu, reprezentujących jeden
z najstarszych sposobów przedstawiania adoracji Chrystusa
obecnego w sakramentach, ukazano ideę łączności Epifanii
z Eucharystią. Zarazem dano w nich wyraz przekonaniu
o związkach Marii z Eucharystią68. Miało to zapewne bezpo-
średni związek z narastającym kultem Najświętszego Sakra-
mentu. Jednym z przejawów tego procesu było rozpowszech-
nienie i stałe wzbogacanie foim obchodów święta Bożego
Ciała69. Narracyjne sceny wyróżnionej grupy dzieł przesycone
są treściami zbliżającymi je do przedstawień dewocyjnych
(Andachtsbild)70. Te przeintelektualizowane wyobrażenia,
zrozumiale zapewne dla wąskiego kręgu odbiorców, nie zyskały
większej popularności w sztuce późnego średniowiecza.
*
Alabaster jest drobnoziarnistą odmianą gipsu, zwykle
o barwie białej lub żółtawej. Odznacza się on małą odpornością
na działanie warunków atmosferycznych, lecz łatwo poddaje
się obróbce71. Ta ostatnia cecha, obok walorów estetycznych,
była zapewne jednym z ważniejszych powodów, dla których
kamień ten wykorzystywano chętnie przy wyrobie dzieł
przeznaczonych do wnętrz budowli: figur, nagrobków oraz
ołtarzy. W średniowieczu alabaster najczęściej stosowano
w Anglii. Materiał ten, wykorzystywany w XII stuleciu w rzeź-
bie architektonicznej (portal zach. kościoła w Tatsbury,
Staffordshire), od 2 tercji XIV w. zyskiwał coraz większą
popularność. Prawdopodobnie głównym ośrodkiem produkcji
rzeźb alabastrowych było wówczas Nottingham72. W okolicacli
tego miasta znajdowały się najbogatsze złoża alabastru w
Anglii, z których zaopatrywano także warsztaty londyńskie73.
Alabaster z okolic Nottingham odznacza się mlecznobiałą
barwą z nielicznymi cętkami rdzy74. Takie cechy ma również
płyta brodnicka, ale nie mogą one stanowić przesłanki świad-
czącej o angielskiej prowieniencji płaskorzeźby. Wiadomo
bowiem, że w okresie średniowiecza eksportowano z Anglii
zarówno rzeźby alabastrowe, jak i bloki tego materiału75.
Ponadto należy przypemnieć, że do Prus, pozbawionych złóż
kamieni naturalnych przydatnych do prac rzeźbiarskich,
przywożono np. wapień z Gotlandii76. Rzeczą interesującą
byłoby więc stwierdzenie, czy płaskorzeźba brodnicka została
wykonana w Anglii, czy też materiał -— prawdopodobnie
z kamieniołomów w okolicach Nottingham -— trafił do jakiegoś
warsztatu na Kontynecie ? A może omawianą scenę Pokłonu
Trzech Króli wyrzeźbił artysta czynny w państwie krzyżackim
w Prusach? Trudno też bez cienia wątpliwości podzielać
utrwalony w literaturze przedmiotu pogląd według którego
prawie wszystkie kontynentalne zabytki rzeźby alabastrowej
2 połowy XIV w.77 pochodziły z Anglii. Odznaczają się one
tak znaczną różnorodnością stylistyczną, że wydaje się nie-
prawdopodobne, aby bez mała każde wykonane z alabastru
dzieło, znajdujące się we Francji, w Niemczech czy na obsza-
rach dawnego państwa krzyżackiego w Prusach, powstało
w jednym z kilku ośrodków rzeźby alabastrowej na Wyspie.
Może w 2 połowie XIV w. snycerze na Kontynencie — tak jak
się to działo w XV stuleciu w Niemczech78 - — wykorzystywali
96
z Eucharystią, będącego przedmiotem licznych komentarzy
teologicznych, podkreślanego w liturgii oraz przedstawianego
w spektaklach teatralnych, i sposoby wyobrażania tej idei
w sztuce omówiła Ursula Nilgen62. Zdaniem tej badaczki
jednym z najbardziej reprezentatywnych i najwcześniejszych
dzieł w dobie gotyku obrazujących związek Epifanii z Eucha-
rystią jest scena Pokłonu Trzech Króli w retabulum wyko-
nanym przez Jacques'a de Bearze dla kartuzji Champmol63.
Ważne miejsce w tym przedstawieniu zajmuje słup-żłób
z głowami wołu i osła pochylonymi nad gładką powierzchnią
abakusa nakrywającego liściasty kapitel wielobocznego trzonu
podpory, analogicznie do słupa w płaskorzeźbach alabastro-
wych. Celem pracy Nilgen było rozszyfrowanie — w duchu
Tomaszowego spirytualia sub metaphoris co rporalium (STh I
Q.I., s. 9c) — symbolicznego znaczenia stolików w scenach
Pokłonu Trzech Króli w malarstwie północnoeuropejskim XV
stulecia. Autorki nie interesowały więc przyczyny pojawienia
się w 2 połowie XIV w. i pewnego rozpowszechnienia w stuleciu
następnym przedstawień hołdu magów, w których uwypuklo-
no łączność Epifanii z Eucharystią. Pozostawiając teologom
udzielenie wyczerpującej odpowiedzi w tej kwestii, wystarczy
przypomnieć pewne zjawiska w życiu duchowym oraz wyda-
rzenia religijno-społeczne, ważne w 2 połowie XIV i na po-
czątku XV w. Chodzi zwłaszcza o zadawniony a żarliwy spór
dotyczący tajemnicy przeistoczenia, nowe formy adoracji
Najświętszego Sakramentu oraz wystąpienia Johna Wycliffe'a
i Jana Husa. Konflikty te znalazły swoje oficjalne rozstrzyg-
nięcie w orzeczeniach Soboru w Konstancji (1414—1418 r.)
uzasadniających komunię pod postacią chleba, broniących
konkomitancji oraz potępiających nauki Wycliffa i dras-
tycznie rozwiązujących sprawę Husa64.
Blanki, polichromia
Bliskie podobieństwa łączące płaskorzeźbę brodnicką
i tablicę w Paderborn pozwalają przypuszczać, że górna kra-
wędź zabytku pruskiego mogła mieć formę prostego gzymsu
zwieńczonego krenelażem. W związku z tym pojawia się
problem, którego jednoznaczne objaśnienie wydaje się nie-
możliwe. Jak bowiem zdecydować, czy blanki pełniły wyłącz-
nie funkcję dekoracyjną, czy też — jako dalekie echo corona
muralis na wyobrażeniach opiekunki miast, bogini Tyche —
mogą uchodzić za umowne określenie świętego okręgu, kon-
kretnej miejscowości — Betlejem lub Jerozolimy65 ? A może
krenelaż wieńczący kilka tablic z grupy interesujących nas
dzieł oznaczał Jeruzalem Niebiańskie lub był symbolem
maryjnym66 ?
Na podobne przeszkody napotykają próby odpowiedzi na
pytanie, czy bez mała monochromatyczna polichromia oma-
wianej płaskorzeźby była wyrazem upodobań estetycznych
zleceniodawcy lub wykonawcy dzieła, czy też przypisano jej
pewne treści ? W tym drugim przypadku dominanta czerwieni,
jako barwa krwi, mogłaby wskazywać śmierć oczekującą
Chrystusa, Jego zbawczą Ofiarę67.
Bez względu na to, jakie znaczenie miały blanki i poli-
chromia, zdaje się nie ulegać wątpliwości, że w scenach Pokło-
nu Trzech Króli na tablicach z Brodnicy, w Paderborn,
Stonyhurst College i w Królewcu, reprezentujących jeden
z najstarszych sposobów przedstawiania adoracji Chrystusa
obecnego w sakramentach, ukazano ideę łączności Epifanii
z Eucharystią. Zarazem dano w nich wyraz przekonaniu
o związkach Marii z Eucharystią68. Miało to zapewne bezpo-
średni związek z narastającym kultem Najświętszego Sakra-
mentu. Jednym z przejawów tego procesu było rozpowszech-
nienie i stałe wzbogacanie foim obchodów święta Bożego
Ciała69. Narracyjne sceny wyróżnionej grupy dzieł przesycone
są treściami zbliżającymi je do przedstawień dewocyjnych
(Andachtsbild)70. Te przeintelektualizowane wyobrażenia,
zrozumiale zapewne dla wąskiego kręgu odbiorców, nie zyskały
większej popularności w sztuce późnego średniowiecza.
*
Alabaster jest drobnoziarnistą odmianą gipsu, zwykle
o barwie białej lub żółtawej. Odznacza się on małą odpornością
na działanie warunków atmosferycznych, lecz łatwo poddaje
się obróbce71. Ta ostatnia cecha, obok walorów estetycznych,
była zapewne jednym z ważniejszych powodów, dla których
kamień ten wykorzystywano chętnie przy wyrobie dzieł
przeznaczonych do wnętrz budowli: figur, nagrobków oraz
ołtarzy. W średniowieczu alabaster najczęściej stosowano
w Anglii. Materiał ten, wykorzystywany w XII stuleciu w rzeź-
bie architektonicznej (portal zach. kościoła w Tatsbury,
Staffordshire), od 2 tercji XIV w. zyskiwał coraz większą
popularność. Prawdopodobnie głównym ośrodkiem produkcji
rzeźb alabastrowych było wówczas Nottingham72. W okolicacli
tego miasta znajdowały się najbogatsze złoża alabastru w
Anglii, z których zaopatrywano także warsztaty londyńskie73.
Alabaster z okolic Nottingham odznacza się mlecznobiałą
barwą z nielicznymi cętkami rdzy74. Takie cechy ma również
płyta brodnicka, ale nie mogą one stanowić przesłanki świad-
czącej o angielskiej prowieniencji płaskorzeźby. Wiadomo
bowiem, że w okresie średniowiecza eksportowano z Anglii
zarówno rzeźby alabastrowe, jak i bloki tego materiału75.
Ponadto należy przypemnieć, że do Prus, pozbawionych złóż
kamieni naturalnych przydatnych do prac rzeźbiarskich,
przywożono np. wapień z Gotlandii76. Rzeczą interesującą
byłoby więc stwierdzenie, czy płaskorzeźba brodnicka została
wykonana w Anglii, czy też materiał -— prawdopodobnie
z kamieniołomów w okolicach Nottingham -— trafił do jakiegoś
warsztatu na Kontynecie ? A może omawianą scenę Pokłonu
Trzech Króli wyrzeźbił artysta czynny w państwie krzyżackim
w Prusach? Trudno też bez cienia wątpliwości podzielać
utrwalony w literaturze przedmiotu pogląd według którego
prawie wszystkie kontynentalne zabytki rzeźby alabastrowej
2 połowy XIV w.77 pochodziły z Anglii. Odznaczają się one
tak znaczną różnorodnością stylistyczną, że wydaje się nie-
prawdopodobne, aby bez mała każde wykonane z alabastru
dzieło, znajdujące się we Francji, w Niemczech czy na obsza-
rach dawnego państwa krzyżackiego w Prusach, powstało
w jednym z kilku ośrodków rzeźby alabastrowej na Wyspie.
Może w 2 połowie XIV w. snycerze na Kontynencie — tak jak
się to działo w XV stuleciu w Niemczech78 - — wykorzystywali
96