Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0103
GOTYCKA PŁASKORZEŹBA ALABASTROWA Z BRODNICY
ten atrakcyjny materiał rzeźbiarski częściej niż się to dziś
przyjmuje? W XIV stuleciu, również w Prusach, ci sami
artyści wykonywali dzieła z drewna i z kamienia79.
Pewne cechy płaskorzeźby brodnickiej — sposób budowa-
nia przestrzeni; płynność, marzycielska zaduma a zarazem
dworska wytworność postaci; rysy i wyraz twarzy Marii
oraz św. Józefa; sposób ufryzowania włosów i zarostu, ich
opracowanie, oraz rysunek szat —. pozwalają stwierdzić, że
wykonano ją w 2 połowie XIV w., przypuszczalnie w 3 ćwierci
tego stulecia. Na obecnym etapie badań nad ówczesną rzeźbą
alabastrową jednoznaczne rozwiązanie problemu prowe-
niencji płyty odkrytej w Brodnicy jest przedsięwzięciem nie-
zwykle trudnym. Wymaga ono rozległych badań porównaw-
czych, w których należałoby uwzględnić nie tylko słabo roz-
poznane zabytki alabastrowe, lecz również rzeźby wykonane
z innych tworzyw oraz dzieła malarstwa, tak w Anglii, jak
i na Kontynencie. Przy dzisiejszym stanie wiedzy o sztuce
2 połowy XIV w. należy przyjąć, że tablica brodnicka była
zapewne importem, ponieważ — mimo dalekiego podobień-
stwa z wczesnymi dziełami kręgu Madonn na Lwie (np.
wyraz twarzy Marii i niektóre elementy kompozycji)80,
wynikającego prawdopodobnie ze zbieżności czasu powstania
zabytków — nie wykazuje ona bliższych pokrewieństw
stylistyczne - warsztatowych ze znanymi rzeźbami w Pru-
sach81. Równie mało prawdopodobna wydaje się hipoteza
o wykonaniu płaskorzeźby w innym regionie Kontynentu.
Wprawdzie zachowany fragment postaci św. Józefa — zmo-
numentalizowana głowa o uduchowionej twarzy, której typ
ma swoje odległe źródło w rzeźbie francuskiej 1 połowy
XIV w. — zdają się łączyć analogie z posągami apostołów
z portalu św. Piotra (Petersportal) katedry w Kolonii82, ale
inne cechy omawianej płaskorzeźby (zwłaszcza sposób po-
traktowania szat) nakazuje powstrzymanie się przed włą-
czeniem jej do nurtu rzeźby parlerowskiej. Z podobnych
względów próby związania dzieła z rzeźbą 2 połowy XIV w.
w Niderlandach czy w Burgundii zakończyły się niepowo-
dzeniem. Wypada zatem płaskorzeźbę brodnicką zaliczyć
do nieokreślonego dokładniej zbioru angielskich rzeźb ala-
bastrowych 2 połowy XIV w.83.
Liczne i wielorakie związki ikonograficzne i kompozycyjne
łączą tablicę odkrytą w Brodnicy i poszczególne egzemplarze
serii horyzontalnych płyt z Pokłonem Trzech Króli, ale nie
sposób przyjąć, że dzieła te wyszły spod jednego dłuta.
Trudno też uznać, że powstały w tym samym warsztacie, czy
uważać — uwzględniwszy znaczenie wzorów rysunkowych
w pracy artystów średniowiecznych •— wszystkie tablice za
dzieła wykonane współcześnie w jednym ośrodku rzeźby ala-
bastrowej. Noszą one bowiem nie tylko piętno indywidualnego
stylu ich twórców, lecz reprezentują także różne fazy chrono-
logiczne rzeźby 2 połowy XIV i początków XV w.84 W po-
równaniu z innymi tablicami, interesująca nas płaskorzeźba
odznacza się znaczną precyzją i starannością w opracowaniu
szczegółów. Nie wynikało to jednak z różnic w rozmiarach
porównywanych dzieł85. Przekonuje o tym zestawienie płyty
brodnickiej z „wycyzelowaną" płaskorzeźbą Wniebowzięcia
Marii (44 X 23 cm)86, której linearny styl szat wydaje się naj-
bliższy zabytkowi pruskiemu. Również w sposobie opracowa-
nia szczegółów tablica brodnicka zdaje się wykazywać cechy
wspólne z dziełami alabastermanów 2 połowy XIV i lat ok.
1400 r.87 A więc tymczasem, jakkolwiek należy podzielać
wątpliwości Waltera Paatza co do znaczenia Anglii dla
wczesnej rzeźby alabastrowej88 i zastrzeżenia Francisa
Cheethama co do pochodzenia niektórych rzeźb kontynental-
nych z warsztatów na Wyspie89, wypada przyjąć obowiązujący
w literaturze przedmiotu pogląd o angielskiej proweniencji
tablic z Pokłonem Trzech Króli, rozsianych na obszarach od
Bottenbroich i Paderborn na zachodzie, do Królewca i Brod-
nicy na wschodzie90.
*
Reformacja w Anglii położyła kres produkcji warsztatów
alabastermanów, spowodowała również usuwanie wystrojów
świątyń91. Wyposażenie wielu kościołów •— m.in. rzeźby ala-
bastrowe —. zostało zniszczone lub jego elementy zmieniły
swoją lokalizację. Niektóre dzieła sprzedano na Kontynencie92.
W związku z tym moment pojawienia się płyt z Pokłonem
Trzech Króli w Bottenbroich, Paderborn, Zukowie, Brodnicy
i w Królewcu nie jest pewny. Czy trafiły one tam wkrótce po
ich wykonaniu, czy dopiero w XVI stuleciu? Nie wiadomo
także, jaką funkcję pełniły omawiane płaskorzeźby, ponieważ
obecna lokalizacja tablic, tak w Anglii, jak i na Kontynencie,
jest wtórna.
Fragmenty płaskorzeźby brodnickiej znalazły się w miejscu
ich odkrycia najprawdopodobniej przed połową XIX w.,
przy okazji jednego z remontów fary, kilkakrotnie pustoszonej
w ciągu burzliwych dziejów miasta nad Drwęcą. Albowiem
prawie niemożliwe wydaje się, aby fragmenty „starodawnej"
płaskorzeźby zostały użyte jako gruz w dobie wzrastającego
zainteresowania pamiątkami przeszłości, np. podczas restau-
racji kościoła w 1867 r. lub w latach 1907—190893. Trzeba
zrezygnować również z hipotezy o przywiezieniu dzieła do
Brodnicy w okresie Reformacji, bo wówczas dominującą rolę
w życiu miasta odgrywali protestanci94.
Stan powierzchni zachowanych fragmentów płaskorzeźby
brodnickiej świadczy, że nie była ona narażona na działanie
czynników atmosferycznych. Znajdowała się zatem w jakimś
pomieszczeniu, najpewniej sakralnym. Nasuwa się więc pyta-
nie: z której spośród średniowiecznych świątyń Brodnicy —•
z fary, kaplicy na zamku krzyżackim, kościoła szpitalnego
Ducha Św., czy z nieznanego bliżej klasztoru żeńskiego95 —
pochodzi omawiana płaskorzeźba i jaką pełniła funkcję ?
Istnieją przesłanki dopuszczające możliwość lokalizacji tablicy
w kościele parafialnym96, w świątyni klasztornej97 czy u Ducha
Św.98, lecz najprawdopodobniej stanowiła ona część reta-
bulum ołtarza głównego kaplicy zamkowej. Ołtarz ten pod
wezwaniem ss. Corporis Christ et beatissimae Dei genetricis
Mariae Virginis gloriosae, konsekrował biskup chełmiński
Otto w dniu 9 maja 1339 r.99. Argumentów na rzecz tego
poglądu dostarczają nie tylko eucharystyczne i maryjne treści
płaskorzeźby odpowiadające wezwaniu ołtarza, lecz również
nowożytne opisy wyposażenia oratorium zamkowego, za-
niedbanego przez protestanckich starostów brodnickich
97
ten atrakcyjny materiał rzeźbiarski częściej niż się to dziś
przyjmuje? W XIV stuleciu, również w Prusach, ci sami
artyści wykonywali dzieła z drewna i z kamienia79.
Pewne cechy płaskorzeźby brodnickiej — sposób budowa-
nia przestrzeni; płynność, marzycielska zaduma a zarazem
dworska wytworność postaci; rysy i wyraz twarzy Marii
oraz św. Józefa; sposób ufryzowania włosów i zarostu, ich
opracowanie, oraz rysunek szat —. pozwalają stwierdzić, że
wykonano ją w 2 połowie XIV w., przypuszczalnie w 3 ćwierci
tego stulecia. Na obecnym etapie badań nad ówczesną rzeźbą
alabastrową jednoznaczne rozwiązanie problemu prowe-
niencji płyty odkrytej w Brodnicy jest przedsięwzięciem nie-
zwykle trudnym. Wymaga ono rozległych badań porównaw-
czych, w których należałoby uwzględnić nie tylko słabo roz-
poznane zabytki alabastrowe, lecz również rzeźby wykonane
z innych tworzyw oraz dzieła malarstwa, tak w Anglii, jak
i na Kontynencie. Przy dzisiejszym stanie wiedzy o sztuce
2 połowy XIV w. należy przyjąć, że tablica brodnicka była
zapewne importem, ponieważ — mimo dalekiego podobień-
stwa z wczesnymi dziełami kręgu Madonn na Lwie (np.
wyraz twarzy Marii i niektóre elementy kompozycji)80,
wynikającego prawdopodobnie ze zbieżności czasu powstania
zabytków — nie wykazuje ona bliższych pokrewieństw
stylistyczne - warsztatowych ze znanymi rzeźbami w Pru-
sach81. Równie mało prawdopodobna wydaje się hipoteza
o wykonaniu płaskorzeźby w innym regionie Kontynentu.
Wprawdzie zachowany fragment postaci św. Józefa — zmo-
numentalizowana głowa o uduchowionej twarzy, której typ
ma swoje odległe źródło w rzeźbie francuskiej 1 połowy
XIV w. — zdają się łączyć analogie z posągami apostołów
z portalu św. Piotra (Petersportal) katedry w Kolonii82, ale
inne cechy omawianej płaskorzeźby (zwłaszcza sposób po-
traktowania szat) nakazuje powstrzymanie się przed włą-
czeniem jej do nurtu rzeźby parlerowskiej. Z podobnych
względów próby związania dzieła z rzeźbą 2 połowy XIV w.
w Niderlandach czy w Burgundii zakończyły się niepowo-
dzeniem. Wypada zatem płaskorzeźbę brodnicką zaliczyć
do nieokreślonego dokładniej zbioru angielskich rzeźb ala-
bastrowych 2 połowy XIV w.83.
Liczne i wielorakie związki ikonograficzne i kompozycyjne
łączą tablicę odkrytą w Brodnicy i poszczególne egzemplarze
serii horyzontalnych płyt z Pokłonem Trzech Króli, ale nie
sposób przyjąć, że dzieła te wyszły spod jednego dłuta.
Trudno też uznać, że powstały w tym samym warsztacie, czy
uważać — uwzględniwszy znaczenie wzorów rysunkowych
w pracy artystów średniowiecznych •— wszystkie tablice za
dzieła wykonane współcześnie w jednym ośrodku rzeźby ala-
bastrowej. Noszą one bowiem nie tylko piętno indywidualnego
stylu ich twórców, lecz reprezentują także różne fazy chrono-
logiczne rzeźby 2 połowy XIV i początków XV w.84 W po-
równaniu z innymi tablicami, interesująca nas płaskorzeźba
odznacza się znaczną precyzją i starannością w opracowaniu
szczegółów. Nie wynikało to jednak z różnic w rozmiarach
porównywanych dzieł85. Przekonuje o tym zestawienie płyty
brodnickiej z „wycyzelowaną" płaskorzeźbą Wniebowzięcia
Marii (44 X 23 cm)86, której linearny styl szat wydaje się naj-
bliższy zabytkowi pruskiemu. Również w sposobie opracowa-
nia szczegółów tablica brodnicka zdaje się wykazywać cechy
wspólne z dziełami alabastermanów 2 połowy XIV i lat ok.
1400 r.87 A więc tymczasem, jakkolwiek należy podzielać
wątpliwości Waltera Paatza co do znaczenia Anglii dla
wczesnej rzeźby alabastrowej88 i zastrzeżenia Francisa
Cheethama co do pochodzenia niektórych rzeźb kontynental-
nych z warsztatów na Wyspie89, wypada przyjąć obowiązujący
w literaturze przedmiotu pogląd o angielskiej proweniencji
tablic z Pokłonem Trzech Króli, rozsianych na obszarach od
Bottenbroich i Paderborn na zachodzie, do Królewca i Brod-
nicy na wschodzie90.
*
Reformacja w Anglii położyła kres produkcji warsztatów
alabastermanów, spowodowała również usuwanie wystrojów
świątyń91. Wyposażenie wielu kościołów •— m.in. rzeźby ala-
bastrowe —. zostało zniszczone lub jego elementy zmieniły
swoją lokalizację. Niektóre dzieła sprzedano na Kontynencie92.
W związku z tym moment pojawienia się płyt z Pokłonem
Trzech Króli w Bottenbroich, Paderborn, Zukowie, Brodnicy
i w Królewcu nie jest pewny. Czy trafiły one tam wkrótce po
ich wykonaniu, czy dopiero w XVI stuleciu? Nie wiadomo
także, jaką funkcję pełniły omawiane płaskorzeźby, ponieważ
obecna lokalizacja tablic, tak w Anglii, jak i na Kontynencie,
jest wtórna.
Fragmenty płaskorzeźby brodnickiej znalazły się w miejscu
ich odkrycia najprawdopodobniej przed połową XIX w.,
przy okazji jednego z remontów fary, kilkakrotnie pustoszonej
w ciągu burzliwych dziejów miasta nad Drwęcą. Albowiem
prawie niemożliwe wydaje się, aby fragmenty „starodawnej"
płaskorzeźby zostały użyte jako gruz w dobie wzrastającego
zainteresowania pamiątkami przeszłości, np. podczas restau-
racji kościoła w 1867 r. lub w latach 1907—190893. Trzeba
zrezygnować również z hipotezy o przywiezieniu dzieła do
Brodnicy w okresie Reformacji, bo wówczas dominującą rolę
w życiu miasta odgrywali protestanci94.
Stan powierzchni zachowanych fragmentów płaskorzeźby
brodnickiej świadczy, że nie była ona narażona na działanie
czynników atmosferycznych. Znajdowała się zatem w jakimś
pomieszczeniu, najpewniej sakralnym. Nasuwa się więc pyta-
nie: z której spośród średniowiecznych świątyń Brodnicy —•
z fary, kaplicy na zamku krzyżackim, kościoła szpitalnego
Ducha Św., czy z nieznanego bliżej klasztoru żeńskiego95 —
pochodzi omawiana płaskorzeźba i jaką pełniła funkcję ?
Istnieją przesłanki dopuszczające możliwość lokalizacji tablicy
w kościele parafialnym96, w świątyni klasztornej97 czy u Ducha
Św.98, lecz najprawdopodobniej stanowiła ona część reta-
bulum ołtarza głównego kaplicy zamkowej. Ołtarz ten pod
wezwaniem ss. Corporis Christ et beatissimae Dei genetricis
Mariae Virginis gloriosae, konsekrował biskup chełmiński
Otto w dniu 9 maja 1339 r.99. Argumentów na rzecz tego
poglądu dostarczają nie tylko eucharystyczne i maryjne treści
płaskorzeźby odpowiadające wezwaniu ołtarza, lecz również
nowożytne opisy wyposażenia oratorium zamkowego, za-
niedbanego przez protestanckich starostów brodnickich
97