Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0104
TADEUSZ JURKOWLANIEC
II.. 11. Pokłon Trzech Króli, płaskorzeźba z Gdańska. Repr. wg Clasena.
i spustoszonego podczas wojen szwedzkich. Według relacji
kanonika Strzesza ok. 1670 r. w malowanym retabulum ołtarza
głównego znajdowała się kamienna, wysoka na trzy łokcie
(ok. 160 cm) figura Marii z Dzieciątkiem, a w jogo zwieńczeniu
krucyfiks100. Nieco więcej informacji o wyposażeniu kaplicy
zawiera protokół z lustracji królewszczyzn dokonanej w
1730 r.: W Wielkim Ołtarzu Lapia (od lapis? — przyp. T.J.)
piękna i cala, ołtarz zrujnowany tylko Cymborium dembowe
blachami żelaznymi okowane. Sedes (tu: mensa) murowany na
którym marmur wielki biały jednostajny y gradus spodny także
z marmuru. Posadzka daley przed ołtarzem ceglana. Statua
Nayświętszey Panny Alabastrowa popsowana101. Jeżeli „lapia
piękna i cała" jest tożsama z interesującą nas płaskorzeźbą,
to nastawa ołtarza w oratorium zamkowym w Brodnicy mogła
reprezentować wariant typu alabastrowego retabulum za-
chowanego w Christchurch, Hampshire (il. 15), tj. architek-
toniczną konstrukcję z kamienia (?), z alabastrową płasko-
rzeźbą Pokłonu Trzech Króli w polu głównym ( ?) oraz usta-
wioną powyżej (?) figurą Marii z Dzieciątkiem i z krucy-
fiksem w zwieńczeniu102. Na podstawie znanych źródeł
pisanych i reliktów wystroju kaplicy chyba nie sposób po-
kusić się o próbę dokładniejszej rekonstrukcji nastawy jej
ołtarza głównego103. Trudno też ustalić okoliczności wznie-
sienia retabulum. Powstało ono przypuszczalnie w jednym
z końcowych etapów wykonywania wystroju oratorium.
Przedstawienia w górnych kondygnacjach nastawy (figura
Marii z Dzieciątkiem, krucyfiks) oraz wcześniejsze elementy
„dekoracji" kaplicy (przyścienne posągi apostołów, zworniki,
portal — ok. 1330—1340 r.)104 tworzyły program ikonogra-
ficzny, którego główny wątek łączył się z doktryną Zakonu105.
Zamek w Brodnicy, zgodnie z rozporządzeniem, które
Fryderyk Wielki zdążył wydać przed swoją śmiercią (zm.
17 VIII 1786 r.), został rozebrany w latach 1787—1789.
Uzyskane w ten sposób cegły wykorzystano m.in. do budowy
domów kolonistów niemieckich106. Może część materiału
z rozbiórki warowni przeznaczono na remont fary? Kościół
odnowiony w 1722 r., w następnych dziesięcioleciach popadł
w ruinę. W 1749 r. uszkodzony był dach na wieży, a mury
zagrożone w kilku miejscach107. Podczas kolejnej wizytacji
(1785 r.) budowla znajdowała się w opłakanym stanie108.
Obowiązek restauracji fary (przed I rozbiorem Polski należał
do miasta) po 1772 r. został, wraz z prawem patronatu, prze-
jęty przez króla pruskiego. Nie wiadomo, czy został on speł-
niony, jakkolwiek przed połową 1790 r., w okresie gdy pro-
boszczem brodnickim był rzutki ks. Jan Hoffmann (1788—
1805), zreperowane zostały wszystkie okna świątyni, jej
wnętrze miało wygląd wyborny (egregium), lecz zarazem
stwierdzono, iż ecclesiae statum eaternum miserum esse in tota
superficie109.
Bez względu na to, kiedy i w jakich okolicznościach frag-
menty płaskorzeźby znalazły się w miejscu ich odkrycia, stano-
wi ona ważne świadectwo kultury państwa krzyżackiego w 2
98
II.. 11. Pokłon Trzech Króli, płaskorzeźba z Gdańska. Repr. wg Clasena.
i spustoszonego podczas wojen szwedzkich. Według relacji
kanonika Strzesza ok. 1670 r. w malowanym retabulum ołtarza
głównego znajdowała się kamienna, wysoka na trzy łokcie
(ok. 160 cm) figura Marii z Dzieciątkiem, a w jogo zwieńczeniu
krucyfiks100. Nieco więcej informacji o wyposażeniu kaplicy
zawiera protokół z lustracji królewszczyzn dokonanej w
1730 r.: W Wielkim Ołtarzu Lapia (od lapis? — przyp. T.J.)
piękna i cala, ołtarz zrujnowany tylko Cymborium dembowe
blachami żelaznymi okowane. Sedes (tu: mensa) murowany na
którym marmur wielki biały jednostajny y gradus spodny także
z marmuru. Posadzka daley przed ołtarzem ceglana. Statua
Nayświętszey Panny Alabastrowa popsowana101. Jeżeli „lapia
piękna i cała" jest tożsama z interesującą nas płaskorzeźbą,
to nastawa ołtarza w oratorium zamkowym w Brodnicy mogła
reprezentować wariant typu alabastrowego retabulum za-
chowanego w Christchurch, Hampshire (il. 15), tj. architek-
toniczną konstrukcję z kamienia (?), z alabastrową płasko-
rzeźbą Pokłonu Trzech Króli w polu głównym ( ?) oraz usta-
wioną powyżej (?) figurą Marii z Dzieciątkiem i z krucy-
fiksem w zwieńczeniu102. Na podstawie znanych źródeł
pisanych i reliktów wystroju kaplicy chyba nie sposób po-
kusić się o próbę dokładniejszej rekonstrukcji nastawy jej
ołtarza głównego103. Trudno też ustalić okoliczności wznie-
sienia retabulum. Powstało ono przypuszczalnie w jednym
z końcowych etapów wykonywania wystroju oratorium.
Przedstawienia w górnych kondygnacjach nastawy (figura
Marii z Dzieciątkiem, krucyfiks) oraz wcześniejsze elementy
„dekoracji" kaplicy (przyścienne posągi apostołów, zworniki,
portal — ok. 1330—1340 r.)104 tworzyły program ikonogra-
ficzny, którego główny wątek łączył się z doktryną Zakonu105.
Zamek w Brodnicy, zgodnie z rozporządzeniem, które
Fryderyk Wielki zdążył wydać przed swoją śmiercią (zm.
17 VIII 1786 r.), został rozebrany w latach 1787—1789.
Uzyskane w ten sposób cegły wykorzystano m.in. do budowy
domów kolonistów niemieckich106. Może część materiału
z rozbiórki warowni przeznaczono na remont fary? Kościół
odnowiony w 1722 r., w następnych dziesięcioleciach popadł
w ruinę. W 1749 r. uszkodzony był dach na wieży, a mury
zagrożone w kilku miejscach107. Podczas kolejnej wizytacji
(1785 r.) budowla znajdowała się w opłakanym stanie108.
Obowiązek restauracji fary (przed I rozbiorem Polski należał
do miasta) po 1772 r. został, wraz z prawem patronatu, prze-
jęty przez króla pruskiego. Nie wiadomo, czy został on speł-
niony, jakkolwiek przed połową 1790 r., w okresie gdy pro-
boszczem brodnickim był rzutki ks. Jan Hoffmann (1788—
1805), zreperowane zostały wszystkie okna świątyni, jej
wnętrze miało wygląd wyborny (egregium), lecz zarazem
stwierdzono, iż ecclesiae statum eaternum miserum esse in tota
superficie109.
Bez względu na to, kiedy i w jakich okolicznościach frag-
menty płaskorzeźby znalazły się w miejscu ich odkrycia, stano-
wi ona ważne świadectwo kultury państwa krzyżackiego w 2
98