Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0111
GOTYCKA PŁASKORZEŹBA ALABASTROWA Z BRODNICY
Dr Milanowi Klńśterskemu dziękuję za możliwość korzystania z egzempla-
rza tego inkunabułu.
32 L. KALINOWSKI, Geneza Piety średniowiecznej, „Prace Komisji
Historii Sztuki" X, 1952, s. 204 i nn. Zob. niżej s. 93.
33 Zob. np. G. LERCARO, La Missione delta Vergine nell'economia
eucaristia [w:] Alma Socia Christi. Acta Congresus Mariologici-Mariani
Romae anno sancti MCML celebrati, vol. VI. Fasc. I. De B.V. Maria et SS.
ma eucharistia, Romae 1952, s. 39; — E.M. YETTER, Mulier amicta sole
und Mater Salvatoris, „Milnehner Jahrbuch der bildenden Kunst" III
Folgę IX/X 1958/59, s. 32—71; — AURENHAMMER, o.c., s. 510, 538
1 nn. (s.v. Christus); — M. ZAHAJKIEWICZ, Msza święta w Polsce przed
Soborem Trydenckim w świetle rodzimych komentarzy (ezpositiones missae).
Studium historyczno-liturgiczne. (= Textus et Studia, vol. 1) Warszawa
1971, s. 224, 275, 281 oraz przyp. 137 na s. 294.
34 H.W. van OS, Apfel [w:] Lezikon der christlichen Ikonographie...,
o.c., Bd. I., szp. 123—124; — E. GULDAN, Eva und Maria. Eine An-
tithese als Bildmotiv, Graz—Koln 1966, s. 108—116.
35 Zob. np. RED., Engel [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie...,
o.c., Bd. I., szp. 640; — H. BRAUN, Musik, Musikinstrumente [w:] Lexikon
der christlichen Ikonographie..., o.c., Bd. IV, szp. 608—609.
36 M. MACIOŁKA, Dziewictwo Marii [w:] Encyklopedia Katolicka
KUL..., o.c., t. IV, szp. 613.
37 Mędrcy po przybyciu do Betlejem (ołtarz Krzyża Św.) wyjaśniali
cel swojej wizyty położnym stojącym przed żłobem zasłoniętym trzymaną
przez nie tkaniną, którą usuwały ze słowami: Ecce puer adest quem gueritis;
iam proporate adorate, quia ipse est redemptio mundi (nostra). — T. MEIER,
Die Gestalt Marias im geistlichen Schauspiel des deutschen Mittelalters.
Philologische Studien und Quellen, Berlin 1959, s. 36; — K. YOUNG, The
Drama of the Mediaeeal Church, t. II, Oxford 1951 r., s. 43, 436 oraz 28
i nn.
38 KOLYE, o.c., s. 39.
39 G. DURANDO, Rationale Diridorum Officiorum, Venetiis MDCIX,
Lib. I, Cap. 2. De Altari, p. 7°; Cap. 3. De picturis et cortinis et ornamentis
ecclesiae, p. llr—12r; Lib. III., Cap. 35. De Secreta Canone Misae, p. 100°—•
101r. Zob. też: J. BRAUN SJ, Der Christliche Alta*u seiner geschichtlichen
Entwicklung, Bd. II. Die Ausstattung des Altares, Antependien, Velen...,
Munchen 1924, s. 133—172; — A. von EUW, Lit trg^sche Handschriften,
Gewdnder und Gerdte [w:] Ornamente Ecclesiae..., o.c., s. 403—404.
40 SCHILLER, o.c., s. 71.
41 Z. KRUSZELNICKI, Z dziejów postaci „fras 'iiwej” w sztuce,
„Toruńskie Towarzystwo Naukowe, Prace Wydziału Filc zoficzno-Filolo-
gicznego t. XI, z. 1. Teka Komisji Historii Sztuki" III., 1961, s. 70—72;
— SCHILLER, o.c., s. 72.
42 J. HUIZINGA, Jesień średniowiecza, przełożył T. Brzostowski
Warszawa 1974, s. 203.
43 Por. M. GUTOWSKI, Komizm w polskiej sztuce gotyckiej, Warszawa
1973, s. 189 i nn.
44 Die Legenda Aurea des Jacobus des Voragine aus dem lateinischen
Ubersetzt von R. BENZ, Berlin 1963, s. 54.
45 M. SCHAPIRO, ,,Muscipula Diaboli". The Symbolism of the Mśrode
Altarpiece, „The Art Bulletin" XXVII, 1945, s. 182—187.
46 HUIZINGA, o.c., s. 203—206; — GUTOWSKI, o.c., s. 189—197.
47 HUIZINGA, o.c., s. 203—206; — GUTOWSKI, o.c., s. 189—197.
48 DURANDO, o.c., Lib.VI.,Cap. 13 De officio natalis Domini, p. 180°—
— 181r; — SCHILLER, o.c., s. 83.
49 DOBRZENIECKI, Gotycka płaskorzeźba... o.c., s. 153—157; —
DURANDO, o.c., Lib. VI, Cap. 16. De festo Epifaniae, p. 184°—185r; —
św. BONAWENTURA, Pięć świąt Dzieciątka Jezus. Czwarte święto. W jaki
sposób Syn Boży powinien być wraz z Mędrcami duchowo szukany i wielbiony
przez Duszę oddaną Bogu, przełożył i opracował S. KAFEL OFM Cap.
[w:] Pisma ascetyczno-mistyczne, Warszawa 1984, s. 151.
50 KEHRER, o.c., Bd. II, s. 129 i nn.
51 SCHILLER, s. 71—72.
52 E. PANOFSKY, Early Netherlandish Painting. Its Origins and
Charakter, Cambridge, Mass. 1953, s. 277—278 i przyp. 1 na s. 470.
53 Zob. wyżej, s. 95 i przyp. 44, 48.
54 G. BANDMANN, Hóhle und Sdule auf Darstellungen Mariens mit
dem Kinde [w:] Festschriftfur Gert von der Osten, Kóln 1970, s. 133 i nn. —
O znaczeniu symbolicznym kolumny zob. też: W MESSERER, Sdule [w:]
Lezikon der christlichen Ikonographie..., o.c., Bd. IV, szp. 54—56; — Z.
KĘPIŃSKI, Wit Stwosz w starciu ideologii religijnych Odrodzenia. Ołtarz
Salwatora, Wrocław—Warszawa—Kraków 1969, s. 50—51.
55 Cumque venisset hora parrus, s.c. in media nocte Dominicae diei,
surgens virgo appodiavit ad guandam columnam, guae ibi erat, loseph
vero sedebat moestus ex eo forte quod non poterat quae decebant, parare. Sancti
Bonaventurae... Operum tomus sextus..., Meditationes Vitae Christi, Cap.
VII. De Natinitate Christi, Lugduni MDCLXVIII, p. 339. Zob. też: Me-
ditationes on the Life of Christ. An illustrated Manuscript of the Fourteenth
Century. Paris, Bibliothegue Nationale MS. Ital. 115. Translated by I. Ra-
gusa, Completed from the Latin and edited by I. Ragusa and R.B. GREEN,
Princeton 1961, s. 32, ił. 27.
56 BANDMANN, o.c., s. 133 i nu.; — KALINOWSKI, o.c., s. 209—
210. Myśl tę zawarto w pięknej kolendzie polskiej:
Drżysz mi od zimna, o kochanie moje
Parą cię tylko, grzeie bydląt dwoie;
O jakosz zadrżysz! Kiedy cię nagiego
Ubiczują u pręgierza krwawego
Obraz Męki Jezusowej Zaniewczassów iego Narodzenia wybrany [w:] Melodia
duchowa o przeslodkiey Narodzenia Zbawiciela Naszego Jezusa Chrystusa
Tajemnicy, Kraków 1682 (wyd. fototypiczne PAX, 1986). Mgr Witoldowi
Rączkowskiemu dziękuję za zwrócenie uwagi na tę interesującą książęczkę.
57 KALINOWSKI, o.c., s. 204—208: (1) przez zestawienie obok siebie
dwóch przedstawień, z których jedno odnosi się do dzieciństwa Zbawiciela,
a drugie do Jego Męki, (2) przez zdobienie przedstawieniami Dzieciątka lub
zaczerpniętymi z dzieciństwa Jezusa takich przedmiotów kultowych, jak re-
likwiarz w kształcie krzyża lub krzyże, (...) Sposób trzeci znamy w dwóch
odmianach. Do pierwszej należą przedstawienia chrystologiczne z Dzieciątkiem,
wzbogacone symboliką pasyjną, do drugiej zaś podobnie ujęte przedstawienia
mariologiczne.
58 Zob. wyżej s. 95 i przyp. 33, 34.
59 RED., Arma Christi [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie...,
Bd. I, szp. 183—187 ; — W. MESSERER, Sdule [w:] Lezikon der christlichen
Ikonographie..., Bd. IV, szp. 54—56.
60 J.J. KOPEĆ, Męka Pańska w religijnej kulturze polskiego średnio-
wiecza. Stadium nad pasyjnymi motywami i tekstami liturgicznymi. (= Textus
et Studia, vol. III) Warszawa 1975, s. 340.
61 SCHILLER, o.c., s. 74.
62 U. NILGEN, The Epiphany and the Eucharist: On the Interpretation
of the Eucharistic Motifs in Mediaeral Epiphany Scenes, „The Art Bulletin"
XLIX, 1967, s. 311—316.
63 Ibidem, s. 314; wyżej przyp. 24.
64 Breniarum Fidei. Kodeks doktrynalnych wypowiedzi Kościoła. Oprac.
J.M. SZYMUSIAK SJ, S. GŁOWA SJ, Poznań—Warszawa—Lublin 1969,
s. 76—78, 428—429, 474—476. Zob. też: J. TYRAWA, Eucharystia, II.
Dzieje problematyki [w:] Encyklopedia Katolicka KUL..., o.c., t. IV, szp.
1244—1246.
65 SCHILLER, o.c., s. 78.
66 Np. Mariale (jak przyp. 31), Liber decimus. Maria figuratur edificis.
Titulus I—XXXII.
67 Interesujący zwyczaj związany ze świętem Bożego Narodzenia
opisał DURANDUS, Lib. VI, cap. 13. De officio natalis Domini, p. 180r:
Ante nocturnos solent in guibusdam locis super altare tres panni poni, ad
designationem praemissorum trium temporum et in singulis nocturnis singuli
amoceri. Primum niger pro tempore ante legum Secundus albus pro tempore
recelationis. Tertius rubens pro tempora gratiae propter dilectionem sponsae
candide et rubicunde.
68 LARCARO, o.c., s. 38—56; — G. FALLANI, Iconografia mariana.
La Vergine e l>Eucaristia [w:] Alma Socia Christi..., o.c., s. 106—118; —
YETTER, o.c., zwłaszcza s. 47—49.
69 P. BROWE, Die Verehrung der Eucharistie im Mittelalter, Munchen
1933; — Z. ZALEWSKI, Święto Bożego Ciala w Polsce do wydania „Rytuału
piotrkowskiego" (1631) [w:] Studia z dziejów liturgii w Polsce, t. I, Lublin
1973, s. 95—161.
70 D. KLEIN, Andachtsbild [w:] Reallerikon zur deutschen Kunst-
geschichte..., o.c., Bd. I, szp. 681—687.
71 O. STIEHL, Alabaster [w:] Realleaikon zur deutschen Kunstge-
schichte..., o.c., Bd. I, szp. 293—294; — G. SCHOENBEGER, Alabaster-
plastik [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte..., o.c., Bd. I, szp.
294—320, 323; — CHEETHAM, o.c., 8. 12.
72 N. RAMSAY, La production et epportation des albatros anglais
105
Dr Milanowi Klńśterskemu dziękuję za możliwość korzystania z egzempla-
rza tego inkunabułu.
32 L. KALINOWSKI, Geneza Piety średniowiecznej, „Prace Komisji
Historii Sztuki" X, 1952, s. 204 i nn. Zob. niżej s. 93.
33 Zob. np. G. LERCARO, La Missione delta Vergine nell'economia
eucaristia [w:] Alma Socia Christi. Acta Congresus Mariologici-Mariani
Romae anno sancti MCML celebrati, vol. VI. Fasc. I. De B.V. Maria et SS.
ma eucharistia, Romae 1952, s. 39; — E.M. YETTER, Mulier amicta sole
und Mater Salvatoris, „Milnehner Jahrbuch der bildenden Kunst" III
Folgę IX/X 1958/59, s. 32—71; — AURENHAMMER, o.c., s. 510, 538
1 nn. (s.v. Christus); — M. ZAHAJKIEWICZ, Msza święta w Polsce przed
Soborem Trydenckim w świetle rodzimych komentarzy (ezpositiones missae).
Studium historyczno-liturgiczne. (= Textus et Studia, vol. 1) Warszawa
1971, s. 224, 275, 281 oraz przyp. 137 na s. 294.
34 H.W. van OS, Apfel [w:] Lezikon der christlichen Ikonographie...,
o.c., Bd. I., szp. 123—124; — E. GULDAN, Eva und Maria. Eine An-
tithese als Bildmotiv, Graz—Koln 1966, s. 108—116.
35 Zob. np. RED., Engel [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie...,
o.c., Bd. I., szp. 640; — H. BRAUN, Musik, Musikinstrumente [w:] Lexikon
der christlichen Ikonographie..., o.c., Bd. IV, szp. 608—609.
36 M. MACIOŁKA, Dziewictwo Marii [w:] Encyklopedia Katolicka
KUL..., o.c., t. IV, szp. 613.
37 Mędrcy po przybyciu do Betlejem (ołtarz Krzyża Św.) wyjaśniali
cel swojej wizyty położnym stojącym przed żłobem zasłoniętym trzymaną
przez nie tkaniną, którą usuwały ze słowami: Ecce puer adest quem gueritis;
iam proporate adorate, quia ipse est redemptio mundi (nostra). — T. MEIER,
Die Gestalt Marias im geistlichen Schauspiel des deutschen Mittelalters.
Philologische Studien und Quellen, Berlin 1959, s. 36; — K. YOUNG, The
Drama of the Mediaeeal Church, t. II, Oxford 1951 r., s. 43, 436 oraz 28
i nn.
38 KOLYE, o.c., s. 39.
39 G. DURANDO, Rationale Diridorum Officiorum, Venetiis MDCIX,
Lib. I, Cap. 2. De Altari, p. 7°; Cap. 3. De picturis et cortinis et ornamentis
ecclesiae, p. llr—12r; Lib. III., Cap. 35. De Secreta Canone Misae, p. 100°—•
101r. Zob. też: J. BRAUN SJ, Der Christliche Alta*u seiner geschichtlichen
Entwicklung, Bd. II. Die Ausstattung des Altares, Antependien, Velen...,
Munchen 1924, s. 133—172; — A. von EUW, Lit trg^sche Handschriften,
Gewdnder und Gerdte [w:] Ornamente Ecclesiae..., o.c., s. 403—404.
40 SCHILLER, o.c., s. 71.
41 Z. KRUSZELNICKI, Z dziejów postaci „fras 'iiwej” w sztuce,
„Toruńskie Towarzystwo Naukowe, Prace Wydziału Filc zoficzno-Filolo-
gicznego t. XI, z. 1. Teka Komisji Historii Sztuki" III., 1961, s. 70—72;
— SCHILLER, o.c., s. 72.
42 J. HUIZINGA, Jesień średniowiecza, przełożył T. Brzostowski
Warszawa 1974, s. 203.
43 Por. M. GUTOWSKI, Komizm w polskiej sztuce gotyckiej, Warszawa
1973, s. 189 i nn.
44 Die Legenda Aurea des Jacobus des Voragine aus dem lateinischen
Ubersetzt von R. BENZ, Berlin 1963, s. 54.
45 M. SCHAPIRO, ,,Muscipula Diaboli". The Symbolism of the Mśrode
Altarpiece, „The Art Bulletin" XXVII, 1945, s. 182—187.
46 HUIZINGA, o.c., s. 203—206; — GUTOWSKI, o.c., s. 189—197.
47 HUIZINGA, o.c., s. 203—206; — GUTOWSKI, o.c., s. 189—197.
48 DURANDO, o.c., Lib.VI.,Cap. 13 De officio natalis Domini, p. 180°—
— 181r; — SCHILLER, o.c., s. 83.
49 DOBRZENIECKI, Gotycka płaskorzeźba... o.c., s. 153—157; —
DURANDO, o.c., Lib. VI, Cap. 16. De festo Epifaniae, p. 184°—185r; —
św. BONAWENTURA, Pięć świąt Dzieciątka Jezus. Czwarte święto. W jaki
sposób Syn Boży powinien być wraz z Mędrcami duchowo szukany i wielbiony
przez Duszę oddaną Bogu, przełożył i opracował S. KAFEL OFM Cap.
[w:] Pisma ascetyczno-mistyczne, Warszawa 1984, s. 151.
50 KEHRER, o.c., Bd. II, s. 129 i nn.
51 SCHILLER, s. 71—72.
52 E. PANOFSKY, Early Netherlandish Painting. Its Origins and
Charakter, Cambridge, Mass. 1953, s. 277—278 i przyp. 1 na s. 470.
53 Zob. wyżej, s. 95 i przyp. 44, 48.
54 G. BANDMANN, Hóhle und Sdule auf Darstellungen Mariens mit
dem Kinde [w:] Festschriftfur Gert von der Osten, Kóln 1970, s. 133 i nn. —
O znaczeniu symbolicznym kolumny zob. też: W MESSERER, Sdule [w:]
Lezikon der christlichen Ikonographie..., o.c., Bd. IV, szp. 54—56; — Z.
KĘPIŃSKI, Wit Stwosz w starciu ideologii religijnych Odrodzenia. Ołtarz
Salwatora, Wrocław—Warszawa—Kraków 1969, s. 50—51.
55 Cumque venisset hora parrus, s.c. in media nocte Dominicae diei,
surgens virgo appodiavit ad guandam columnam, guae ibi erat, loseph
vero sedebat moestus ex eo forte quod non poterat quae decebant, parare. Sancti
Bonaventurae... Operum tomus sextus..., Meditationes Vitae Christi, Cap.
VII. De Natinitate Christi, Lugduni MDCLXVIII, p. 339. Zob. też: Me-
ditationes on the Life of Christ. An illustrated Manuscript of the Fourteenth
Century. Paris, Bibliothegue Nationale MS. Ital. 115. Translated by I. Ra-
gusa, Completed from the Latin and edited by I. Ragusa and R.B. GREEN,
Princeton 1961, s. 32, ił. 27.
56 BANDMANN, o.c., s. 133 i nu.; — KALINOWSKI, o.c., s. 209—
210. Myśl tę zawarto w pięknej kolendzie polskiej:
Drżysz mi od zimna, o kochanie moje
Parą cię tylko, grzeie bydląt dwoie;
O jakosz zadrżysz! Kiedy cię nagiego
Ubiczują u pręgierza krwawego
Obraz Męki Jezusowej Zaniewczassów iego Narodzenia wybrany [w:] Melodia
duchowa o przeslodkiey Narodzenia Zbawiciela Naszego Jezusa Chrystusa
Tajemnicy, Kraków 1682 (wyd. fototypiczne PAX, 1986). Mgr Witoldowi
Rączkowskiemu dziękuję za zwrócenie uwagi na tę interesującą książęczkę.
57 KALINOWSKI, o.c., s. 204—208: (1) przez zestawienie obok siebie
dwóch przedstawień, z których jedno odnosi się do dzieciństwa Zbawiciela,
a drugie do Jego Męki, (2) przez zdobienie przedstawieniami Dzieciątka lub
zaczerpniętymi z dzieciństwa Jezusa takich przedmiotów kultowych, jak re-
likwiarz w kształcie krzyża lub krzyże, (...) Sposób trzeci znamy w dwóch
odmianach. Do pierwszej należą przedstawienia chrystologiczne z Dzieciątkiem,
wzbogacone symboliką pasyjną, do drugiej zaś podobnie ujęte przedstawienia
mariologiczne.
58 Zob. wyżej s. 95 i przyp. 33, 34.
59 RED., Arma Christi [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie...,
Bd. I, szp. 183—187 ; — W. MESSERER, Sdule [w:] Lezikon der christlichen
Ikonographie..., Bd. IV, szp. 54—56.
60 J.J. KOPEĆ, Męka Pańska w religijnej kulturze polskiego średnio-
wiecza. Stadium nad pasyjnymi motywami i tekstami liturgicznymi. (= Textus
et Studia, vol. III) Warszawa 1975, s. 340.
61 SCHILLER, o.c., s. 74.
62 U. NILGEN, The Epiphany and the Eucharist: On the Interpretation
of the Eucharistic Motifs in Mediaeral Epiphany Scenes, „The Art Bulletin"
XLIX, 1967, s. 311—316.
63 Ibidem, s. 314; wyżej przyp. 24.
64 Breniarum Fidei. Kodeks doktrynalnych wypowiedzi Kościoła. Oprac.
J.M. SZYMUSIAK SJ, S. GŁOWA SJ, Poznań—Warszawa—Lublin 1969,
s. 76—78, 428—429, 474—476. Zob. też: J. TYRAWA, Eucharystia, II.
Dzieje problematyki [w:] Encyklopedia Katolicka KUL..., o.c., t. IV, szp.
1244—1246.
65 SCHILLER, o.c., s. 78.
66 Np. Mariale (jak przyp. 31), Liber decimus. Maria figuratur edificis.
Titulus I—XXXII.
67 Interesujący zwyczaj związany ze świętem Bożego Narodzenia
opisał DURANDUS, Lib. VI, cap. 13. De officio natalis Domini, p. 180r:
Ante nocturnos solent in guibusdam locis super altare tres panni poni, ad
designationem praemissorum trium temporum et in singulis nocturnis singuli
amoceri. Primum niger pro tempore ante legum Secundus albus pro tempore
recelationis. Tertius rubens pro tempora gratiae propter dilectionem sponsae
candide et rubicunde.
68 LARCARO, o.c., s. 38—56; — G. FALLANI, Iconografia mariana.
La Vergine e l>Eucaristia [w:] Alma Socia Christi..., o.c., s. 106—118; —
YETTER, o.c., zwłaszcza s. 47—49.
69 P. BROWE, Die Verehrung der Eucharistie im Mittelalter, Munchen
1933; — Z. ZALEWSKI, Święto Bożego Ciala w Polsce do wydania „Rytuału
piotrkowskiego" (1631) [w:] Studia z dziejów liturgii w Polsce, t. I, Lublin
1973, s. 95—161.
70 D. KLEIN, Andachtsbild [w:] Reallerikon zur deutschen Kunst-
geschichte..., o.c., Bd. I, szp. 681—687.
71 O. STIEHL, Alabaster [w:] Realleaikon zur deutschen Kunstge-
schichte..., o.c., Bd. I, szp. 293—294; — G. SCHOENBEGER, Alabaster-
plastik [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte..., o.c., Bd. I, szp.
294—320, 323; — CHEETHAM, o.c., 8. 12.
72 N. RAMSAY, La production et epportation des albatros anglais
105