Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0112
TADEUSZ JURKOWLANIEC
medifeaua [w:] Artistes, artisans et production artistigue au moyen fige.
Rapports provisoires. Uninersitć de Haut Bretagne, Rennes 2—6 Mai 1983,
s. 1749—1753. (Za możliwość korzystania z tego artykułu serdecznie dzię-
kuję Prof. Piotrowi Skubiszewskiemu); — CHEETHAM, o.c., s. 12—17.
73 CHEETHAM, o.c., s. 12, 15—16.
74 Ibidem, o.c., s. 12.
75 RAMSAY, o.c., s. 1754—1755; — CHEETHAM, o.c., s. 14, 45—49.
76 T. JURKOWLANIEC, Gotycka rzeźba architektoniczna w Prusach
(w druku).
77 W. PAATZ, Stammbaum der gotischen Alabasterskulptur 1316—1442
[w:] Kunstgeschichtliche Studien fUr Hans Kaufmann, Berlin 1956, s. 127—•
135; — A. LEGNER, Der Alabasteraltar aus Rimini, „Stadeł Jahrbuch"
N.F. 2., 1969, s. 101—168; — J. GARDELLES, L'apport anglais: Les
Albatres [w:] Sculpture mćdićeale de Bordeaux et du Bordelais, Bordeaux
1976, s. 181—217 (Za możliwość korzystania z tego katalogu serdecznie
dziękuję Prof. Piotrowi Skubiszewskiemu); — CHEETHAM, o.c., s. 11—
51.
78 G. SWARZENSKI, Deutsche Alabasterplastik des 15. Jahrhunderts,
„Stadeł-Jahrbuch" I, 1921, s. 169.
79 JURKOWLANIEC, o.ć.
80 Z. BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA, Ze studiów nad kręgiem Madonn
na lwach. Motyw i system [w :] Z dziejów sztuki śląskiej. Pod red. Z. ŚWIE-
CHOWSKIEGO, Warszawa 1978, s. 243—272; — taż sama, Studia
nad snycerstwem XI V wieku w Polsce. Cz. 1. Początki śląskiej tradycji ołtarza
szafowego (=Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Nauk
o Sztuce. Prace Komisji Historii Sztuki t. XII) Warszawa—Poznań 1981.
Na związki kompozycyjne omawianych płaskorzeźb z reliefami ołtarza
z Pietrzwałdu (MNW) zwróciła uwagę mgr Paulina Ratkowska, za co Jej
serdecznie dziękuję.
81 K.H. CLASEN, Die mittelalterliche Bildhauerkunst im Deutschor-
densland Preussen. Die Bildwerke bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, Berlin
1939; — BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA, Studia nad snycerstwem...,
o.c., Cz. I; Cz. II. Katalog (= Monografie Muzeum Narodowego w Poznaniu
t. XVII) Poznań 1981; — JURKOWLANIEC, o.c.
82 Zależność tę sugerował dr Jaromir Homolka na podstawie fotografii
fragmentów tablicy brodnickiej. Dr Homolce gorąco dziękuję za dyskusję
nad tym zagadnieniem.
83 Dotychczasowe badania nad rzeźbą alabastrową nie doprowadziły
do określenia chronologii dzieł i wyodrębnienia grup stylistyczno-warszta-
towych; nie ustalono nawet bezspornej listy zabytków angielskich. Np.
GARDELLES, (o.c.) wszystkie zabytki alabastrowe w Bordeaux i w Bor-
delais określa jako angielskie, natomiast CHEETHAM (o.c., s. 11, 51)
stwierdza wpływ dzieł angielskich na tamtejszą rzeźbę alabastrową.
84 Dotyczy to zwłaszcza tablic w Gdańsku i w Żukowie datowanych
na okres od 3 ćwierci XIV do 1 połowy XV w. Zob. OLSZEWSKI, o.c.,
s. 45—46 i przyp. 45.
85 Szerokość tablicy brodnickiej wynosiła przypuszczalnie ok. 110 cm
a innych płyt — zwykle ok. 60 cm. Zob. Aneks.
86 GARDELLES, o.c., s. 201, nr 189.
87 Np. sposób opracowania oczu — postać św. Jakuba Mł., Victoria
and Albert Museum (CHEETHAM, o.c., s. 111, nr 40) czy ufryzowanie
i potraktowanie zarostu — płaskorzeźba św. Piotra, Yictoria and Albert
Museum (CHEETHAM, o.c., s. 135, nr 64).
88 PAATZ, o.c., s. 127 i nn.
89 CHEETHAM, o.c., s. 11, 51.
90 Ostatnio prezentowany przez CHEETHAMA, o.c., s. 42 i przyp.
218, 219.
91 CHEETHAM, o.c., s. 51—54.
92 Na dowód cytuje się zwykle fragment listu Johna Mansona, amba-
sadora angielskiego we Francji, z dn. 10 IX 1550 r. do Tajnej Rady: Nie-
dawno przybyły z Anglii trzy lub cztery statki załadowane posągami
i obrazami (images), które sprzedano w Paryżu, Rouen i w innych miejsco-
wościach. Zob. RAMSAY, o.c., s. 1753; — CHEETHAM, o.c., s. 52—53.
93 Katalog zabytków sztuki w Polsce, pod red. J.Z. ŁOZIŃSKIEGO'
t. XI, woj. bydgoskie, pod red. T. CHRZANOWSKIEGO i M. KORNEC-
KIEGO, z. 2, pow. brodnicki, inwent. T. CHRZANOWSKI, T. ŻUR-
KOWSKA, Warszawa 1971, s. 5.
94 Kościół parafialny w latach 1554—1598 zajęty był przez luteranów
— Katalog zabytków..., o.c., s. 5. — Działyńscy, długoletni starostowie brod-
niccy, sprzyjali reformacji, zob. P. CZAPLEWSKI, Senatorowie świeccy.
podskarbiowie i starostowie Prus Królewskich 1454—1772, „Roczniki To-
warzystwa Naukowego w Toruniu" XXVI—XXVIII, 1919—1921, s. 62—
63.
95 J. FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji
chełmińskiej, Pelplin 1880, s. 74—78; — Diecezja chełmińska. Zarys histo-
ryczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 118—120.
96 Np. z racji miejsca odnalezienia fragmentów oraz następującej
wzmianki o ołtarzu głównym: Mensa pridem locata albi marmoris capaci
et incorrupto saxo est instrata. Zob. Visitationes episcopatus culmensis
Andrea Olszowski Culmensi et Pomesaniae episcopo A. 1667—72 facte.
Curavit B. CZAPLA (= Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Fontes VIII,
Toruń 1904, s. 511. Taką możliwość pochodzenia płaskorzeźby dopuszczała
KRUSZELNICKA (o.c.).
97 Wiadomo, że przedstawienia Marii w połogu cieszyły się szczegól-
nym kultem mniszek, zob. SCHEWE, (o.c.), zwłaszcza s. 21—27. Zapewne
trzy tablice: z Bottenbroich, w Żukowie i w Królewcu stanowiły część
wyposażenia klasztorów żeńskich, zob. niżej Aneks.
98 Trzej Królowie byli patronami broniącymi przed wszelkim nie-
bezpieczeństwem, chorobami ciała i duszy, byli również opiekunami pod-
różnych. Zob. KEHRER, o.c., Bd. I, s. 75—79; H. HOFMANN, Die
Heiligen drei Kbnige. Zur Heiligenrerehrung im kirchlichen, gesellschaftlichen
und politischen Leben des Mittelalters, „Rheinisches Archiv", Bonn 1975,
s. 201—301, zwłaszczas. 295 i nn. — Wydaje się jednak mało prawdopodob-
ne, aby tablica brodnicka miała związek z konsekwencjami, jakie poniósł
Jan z Kruszyn za porwanie i uwięzienie w 1375 r. bpa chełmińskiego
Wikbalda Dobilsteina (1363—1385). Za ten gwałt rycerz Jan z Kruszyn,
wyrokami wielkiego mistrza (16 IX 1381) i sędziów papieskich (17 XI 1381)
winien ufundować wikarię przy szpitalu w Brodnicy, którą miał objąć
kleryk koloński Cristian; prawo patronatu miało należeć do bpa. Wikbalda
(zrzekł się swojej godności w 1385 r., zmarł w Kolonii w 1400 r.) a po jego
śmierci do Zakonu. Zob. Urkundenbuch des Bisthums Culm, Hrsg. von
C.P. WOELKY, Danzig 1885, nr 340, s. 260—261; nr 342, s. 262—265;
nr 343, s. 265; nr 358, s. 281; nr 359, s. 281—282.
99 Visitationes episcopatus..., o.c., s. 523; — B. SCHMID, Die Inschriften
des deutschen Ordenslande Preussen bis zum Jahre 1486. (=Schriften der
Kónigsberger Gelehrte Gesellschaft XI). Kónigsberg 1925, s. 76, nr 13.
100 Visitationes episcopatus..., o.c., s. 523—524: Altare maius prisca
adumbrat pictura. Exporrectam gestat pene tricubitalem B.M.V. statuam
cum puero lesu saxo candido ingeniose dolatam, par celebribus olim sculpturis
opificium. [...] Ad verticem altaris exposita est figura Crucifixi apprime
sculpta.
101 Inwentarz starostwa brodnickiego w Województwie chełmińskim,
ziemi michalowskiej leżącego. In fundo diebus aprilis anno 1730 spisany,
AGAD Archiwum Skarbu Koronnego LVI-B-11, k. 8r.
102 Może reliktem figury Marii z Dzieciątkiem jest fragment cokołu (?)
odkryty w ruinach zamku, zob. T. JURKOWLANIEC, Rzeźba architek-
toniczna na zamku krzyżackim w Brodnicy, „Biul. Hist. Sztuki" XLI,
1979, nr 2, s. 9, 14, 20, nr 67, il. 9.
103 Dodatkową przeszkodą w rozwiązaniu tego zadania jest niedostatek
wiadomości na temat retabulów ołtarzowych z 2 połowy XIV stulecia
w kaplicach na zanikach krzyżackich w Prusach. Zachował się bowiem tylko
poliptyk z oratorium domu konwentu w Grudziądzu, zob. T. DOBRZE-
NIECKI, Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów. Galeria Sztuki Średniowiecz-
nej. Muzeum w Warszawie, Warszawa 1972, s. 87—100, nr 32.
104 JURKOWLANIEC, Rzeźba architektoniczna..., o.c.
105 Przy próbach sprecyzowania treści wystroju kaplicy brodnickiej
interesujące wyniki dałoby zapewne zestawienie go z analogiczną dekoracją
kościoła zamkowego w Malborku, zob. S. SKIBIŃSKI, Kaplica na Zamku
Wysokim w Malborku ( = Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Seria Historii Sztuki Nr 14) Poznań 1982, s. 158—186.
106 F.A. ZERMANN, Chronik der Stadt Strasburg in Westpreussen'
Aus der fruhesten Zeit wohin die geschichtliche Quellen reichen bis zur Gegen-
wart, Strasburg 1851, s. 22;—H. PLEHN, Geschichte des Kreises Strasburg
in Westpreussen. Materiallen und Forschungen zur Wirtschafts — und
Verwaltungsgeschichte von Ost-— und Westpreussen II, Leipzig 1900, s.
269; — tenże, Ortsgeschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen,
Kónigsberg i. Pr. 1900, s. 118.
107 Acta Visitationis generalis ecclesiorun: dioecesis Culmensis et Po-
mesaniensis per... Adalbertum Stanislaum de Leszcze Leski Episcopus [...]
expeditorum, Pelplin, Archiwum Diecezji Chełmińskiej, syg. C 54 B, s.
106
medifeaua [w:] Artistes, artisans et production artistigue au moyen fige.
Rapports provisoires. Uninersitć de Haut Bretagne, Rennes 2—6 Mai 1983,
s. 1749—1753. (Za możliwość korzystania z tego artykułu serdecznie dzię-
kuję Prof. Piotrowi Skubiszewskiemu); — CHEETHAM, o.c., s. 12—17.
73 CHEETHAM, o.c., s. 12, 15—16.
74 Ibidem, o.c., s. 12.
75 RAMSAY, o.c., s. 1754—1755; — CHEETHAM, o.c., s. 14, 45—49.
76 T. JURKOWLANIEC, Gotycka rzeźba architektoniczna w Prusach
(w druku).
77 W. PAATZ, Stammbaum der gotischen Alabasterskulptur 1316—1442
[w:] Kunstgeschichtliche Studien fUr Hans Kaufmann, Berlin 1956, s. 127—•
135; — A. LEGNER, Der Alabasteraltar aus Rimini, „Stadeł Jahrbuch"
N.F. 2., 1969, s. 101—168; — J. GARDELLES, L'apport anglais: Les
Albatres [w:] Sculpture mćdićeale de Bordeaux et du Bordelais, Bordeaux
1976, s. 181—217 (Za możliwość korzystania z tego katalogu serdecznie
dziękuję Prof. Piotrowi Skubiszewskiemu); — CHEETHAM, o.c., s. 11—
51.
78 G. SWARZENSKI, Deutsche Alabasterplastik des 15. Jahrhunderts,
„Stadeł-Jahrbuch" I, 1921, s. 169.
79 JURKOWLANIEC, o.ć.
80 Z. BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA, Ze studiów nad kręgiem Madonn
na lwach. Motyw i system [w :] Z dziejów sztuki śląskiej. Pod red. Z. ŚWIE-
CHOWSKIEGO, Warszawa 1978, s. 243—272; — taż sama, Studia
nad snycerstwem XI V wieku w Polsce. Cz. 1. Początki śląskiej tradycji ołtarza
szafowego (=Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Nauk
o Sztuce. Prace Komisji Historii Sztuki t. XII) Warszawa—Poznań 1981.
Na związki kompozycyjne omawianych płaskorzeźb z reliefami ołtarza
z Pietrzwałdu (MNW) zwróciła uwagę mgr Paulina Ratkowska, za co Jej
serdecznie dziękuję.
81 K.H. CLASEN, Die mittelalterliche Bildhauerkunst im Deutschor-
densland Preussen. Die Bildwerke bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, Berlin
1939; — BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA, Studia nad snycerstwem...,
o.c., Cz. I; Cz. II. Katalog (= Monografie Muzeum Narodowego w Poznaniu
t. XVII) Poznań 1981; — JURKOWLANIEC, o.c.
82 Zależność tę sugerował dr Jaromir Homolka na podstawie fotografii
fragmentów tablicy brodnickiej. Dr Homolce gorąco dziękuję za dyskusję
nad tym zagadnieniem.
83 Dotychczasowe badania nad rzeźbą alabastrową nie doprowadziły
do określenia chronologii dzieł i wyodrębnienia grup stylistyczno-warszta-
towych; nie ustalono nawet bezspornej listy zabytków angielskich. Np.
GARDELLES, (o.c.) wszystkie zabytki alabastrowe w Bordeaux i w Bor-
delais określa jako angielskie, natomiast CHEETHAM (o.c., s. 11, 51)
stwierdza wpływ dzieł angielskich na tamtejszą rzeźbę alabastrową.
84 Dotyczy to zwłaszcza tablic w Gdańsku i w Żukowie datowanych
na okres od 3 ćwierci XIV do 1 połowy XV w. Zob. OLSZEWSKI, o.c.,
s. 45—46 i przyp. 45.
85 Szerokość tablicy brodnickiej wynosiła przypuszczalnie ok. 110 cm
a innych płyt — zwykle ok. 60 cm. Zob. Aneks.
86 GARDELLES, o.c., s. 201, nr 189.
87 Np. sposób opracowania oczu — postać św. Jakuba Mł., Victoria
and Albert Museum (CHEETHAM, o.c., s. 111, nr 40) czy ufryzowanie
i potraktowanie zarostu — płaskorzeźba św. Piotra, Yictoria and Albert
Museum (CHEETHAM, o.c., s. 135, nr 64).
88 PAATZ, o.c., s. 127 i nn.
89 CHEETHAM, o.c., s. 11, 51.
90 Ostatnio prezentowany przez CHEETHAMA, o.c., s. 42 i przyp.
218, 219.
91 CHEETHAM, o.c., s. 51—54.
92 Na dowód cytuje się zwykle fragment listu Johna Mansona, amba-
sadora angielskiego we Francji, z dn. 10 IX 1550 r. do Tajnej Rady: Nie-
dawno przybyły z Anglii trzy lub cztery statki załadowane posągami
i obrazami (images), które sprzedano w Paryżu, Rouen i w innych miejsco-
wościach. Zob. RAMSAY, o.c., s. 1753; — CHEETHAM, o.c., s. 52—53.
93 Katalog zabytków sztuki w Polsce, pod red. J.Z. ŁOZIŃSKIEGO'
t. XI, woj. bydgoskie, pod red. T. CHRZANOWSKIEGO i M. KORNEC-
KIEGO, z. 2, pow. brodnicki, inwent. T. CHRZANOWSKI, T. ŻUR-
KOWSKA, Warszawa 1971, s. 5.
94 Kościół parafialny w latach 1554—1598 zajęty był przez luteranów
— Katalog zabytków..., o.c., s. 5. — Działyńscy, długoletni starostowie brod-
niccy, sprzyjali reformacji, zob. P. CZAPLEWSKI, Senatorowie świeccy.
podskarbiowie i starostowie Prus Królewskich 1454—1772, „Roczniki To-
warzystwa Naukowego w Toruniu" XXVI—XXVIII, 1919—1921, s. 62—
63.
95 J. FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji
chełmińskiej, Pelplin 1880, s. 74—78; — Diecezja chełmińska. Zarys histo-
ryczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 118—120.
96 Np. z racji miejsca odnalezienia fragmentów oraz następującej
wzmianki o ołtarzu głównym: Mensa pridem locata albi marmoris capaci
et incorrupto saxo est instrata. Zob. Visitationes episcopatus culmensis
Andrea Olszowski Culmensi et Pomesaniae episcopo A. 1667—72 facte.
Curavit B. CZAPLA (= Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Fontes VIII,
Toruń 1904, s. 511. Taką możliwość pochodzenia płaskorzeźby dopuszczała
KRUSZELNICKA (o.c.).
97 Wiadomo, że przedstawienia Marii w połogu cieszyły się szczegól-
nym kultem mniszek, zob. SCHEWE, (o.c.), zwłaszcza s. 21—27. Zapewne
trzy tablice: z Bottenbroich, w Żukowie i w Królewcu stanowiły część
wyposażenia klasztorów żeńskich, zob. niżej Aneks.
98 Trzej Królowie byli patronami broniącymi przed wszelkim nie-
bezpieczeństwem, chorobami ciała i duszy, byli również opiekunami pod-
różnych. Zob. KEHRER, o.c., Bd. I, s. 75—79; H. HOFMANN, Die
Heiligen drei Kbnige. Zur Heiligenrerehrung im kirchlichen, gesellschaftlichen
und politischen Leben des Mittelalters, „Rheinisches Archiv", Bonn 1975,
s. 201—301, zwłaszczas. 295 i nn. — Wydaje się jednak mało prawdopodob-
ne, aby tablica brodnicka miała związek z konsekwencjami, jakie poniósł
Jan z Kruszyn za porwanie i uwięzienie w 1375 r. bpa chełmińskiego
Wikbalda Dobilsteina (1363—1385). Za ten gwałt rycerz Jan z Kruszyn,
wyrokami wielkiego mistrza (16 IX 1381) i sędziów papieskich (17 XI 1381)
winien ufundować wikarię przy szpitalu w Brodnicy, którą miał objąć
kleryk koloński Cristian; prawo patronatu miało należeć do bpa. Wikbalda
(zrzekł się swojej godności w 1385 r., zmarł w Kolonii w 1400 r.) a po jego
śmierci do Zakonu. Zob. Urkundenbuch des Bisthums Culm, Hrsg. von
C.P. WOELKY, Danzig 1885, nr 340, s. 260—261; nr 342, s. 262—265;
nr 343, s. 265; nr 358, s. 281; nr 359, s. 281—282.
99 Visitationes episcopatus..., o.c., s. 523; — B. SCHMID, Die Inschriften
des deutschen Ordenslande Preussen bis zum Jahre 1486. (=Schriften der
Kónigsberger Gelehrte Gesellschaft XI). Kónigsberg 1925, s. 76, nr 13.
100 Visitationes episcopatus..., o.c., s. 523—524: Altare maius prisca
adumbrat pictura. Exporrectam gestat pene tricubitalem B.M.V. statuam
cum puero lesu saxo candido ingeniose dolatam, par celebribus olim sculpturis
opificium. [...] Ad verticem altaris exposita est figura Crucifixi apprime
sculpta.
101 Inwentarz starostwa brodnickiego w Województwie chełmińskim,
ziemi michalowskiej leżącego. In fundo diebus aprilis anno 1730 spisany,
AGAD Archiwum Skarbu Koronnego LVI-B-11, k. 8r.
102 Może reliktem figury Marii z Dzieciątkiem jest fragment cokołu (?)
odkryty w ruinach zamku, zob. T. JURKOWLANIEC, Rzeźba architek-
toniczna na zamku krzyżackim w Brodnicy, „Biul. Hist. Sztuki" XLI,
1979, nr 2, s. 9, 14, 20, nr 67, il. 9.
103 Dodatkową przeszkodą w rozwiązaniu tego zadania jest niedostatek
wiadomości na temat retabulów ołtarzowych z 2 połowy XIV stulecia
w kaplicach na zanikach krzyżackich w Prusach. Zachował się bowiem tylko
poliptyk z oratorium domu konwentu w Grudziądzu, zob. T. DOBRZE-
NIECKI, Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów. Galeria Sztuki Średniowiecz-
nej. Muzeum w Warszawie, Warszawa 1972, s. 87—100, nr 32.
104 JURKOWLANIEC, Rzeźba architektoniczna..., o.c.
105 Przy próbach sprecyzowania treści wystroju kaplicy brodnickiej
interesujące wyniki dałoby zapewne zestawienie go z analogiczną dekoracją
kościoła zamkowego w Malborku, zob. S. SKIBIŃSKI, Kaplica na Zamku
Wysokim w Malborku ( = Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Seria Historii Sztuki Nr 14) Poznań 1982, s. 158—186.
106 F.A. ZERMANN, Chronik der Stadt Strasburg in Westpreussen'
Aus der fruhesten Zeit wohin die geschichtliche Quellen reichen bis zur Gegen-
wart, Strasburg 1851, s. 22;—H. PLEHN, Geschichte des Kreises Strasburg
in Westpreussen. Materiallen und Forschungen zur Wirtschafts — und
Verwaltungsgeschichte von Ost-— und Westpreussen II, Leipzig 1900, s.
269; — tenże, Ortsgeschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen,
Kónigsberg i. Pr. 1900, s. 118.
107 Acta Visitationis generalis ecclesiorun: dioecesis Culmensis et Po-
mesaniensis per... Adalbertum Stanislaum de Leszcze Leski Episcopus [...]
expeditorum, Pelplin, Archiwum Diecezji Chełmińskiej, syg. C 54 B, s.
106