Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0153
GOTYCKA ARCHITEKTURA SAKRALNA NA MAZOWSZU
II. 3. Krajkowo, kościół paraf., 1 poł. XVI w., elewacja za-
chodnia. Fot. S. Deptuszewski.
II. 4. Andrzejewo, kościół paraf., 1526—1605, elewacja za-
chodnia. Fot. 8. Deptuszewski.
mina jako murowany, a w 1500 r. wymagający naprawy
zastąpiony został w w. XVI kolejnym, z którego zachowały
się tylko fragmenty. Podobnie kościół w Winnicy, ufundowany
przez biskupa Dobiesława Sówkę w latach 1375—1378, którego
„starożytne mury" wzmiankowane są w kontrakcie z 1486 r.
dotyczącym budowy obecnego kościoła14. Wśród przeszło 40
nie zachowanych kościołów na Mazowszu, potwierdzonych
jako murowane, których metryka sięgała czasów średnio-
wiecznych — przynajmniej kilka mogło powstać w wieku
XIV; wskazują na to różnorodne przesłanki15. Zdecydowany
wzrost ruchu budowlanego rozpoczął się jednakże dopiero
w 2 poł. wieku XV, uzyskując największe natężenie w wieku
XVI.
Ilustrują to następujące liczby: w zbiorze liczącym 87 za-
chowanych obiektów — 25 powstało w wieku XV, bądź roz-
poczęto ich budowę przed końcem tego stulecia; 58 pochodzi
już z XVI w., przy czym dla 44 spośród nich istnieją prze-
słanki pozwalające datować je na 1 poł. stulecia. W 2 poł.
wieku XVI powstało 14 kościołów o przeważających cechach
renesansowych. Cztery kościoły pochodzą z wieku XVII.
Niemal z reguły poprzednikami kościołów murowanych
były drewniane lub z muru pruskiego, stawiane wraz z erekcją
parafii.
Najwcześniejszymi zachowanymi kościołami gotyckimi —
poza przebudowaną gruntownie czternastowieczną farą płocką
i zrekonstruowaną kolegiatą warszawską wznoszoną od końca
wieku XIV do początku XVI — są: kościoły w Bielawach
i św. Ducha w Łowiczu — z początku XV w., być może prez-
biterium w Łęgu Probostwie z tego samego czasu, w Giżycach
z ok. 1439 i Kozłowie Biskupim z ok. 1443. Nieco późniejszy
jest kościół w Miszewie Murowanym z lat 1445—1448 i pier-
wotna bazylika kolegiaty w Pułtusku rozpoczęta przed 1443,
gruntownie przekształcona w późniejszych czasach.
Większość gotyckich kościołów powstała na terenie die-
cezji poznańskiej, a kilka należało do archidiakonatu gnieź-
nieńskiego. Trzydzieści jeden zachowanych budowli (a 17 nie
zachowanych) to kościoły w miastach i miasteczkach, prze-
ważnie usytuowane na zapleczu bloku przyrynkowego.
Większość też kościołów wzniesiono z fundacji prywatnej;
kolatorami byli często duchowni, niejednokrotnie probosz.
147
II. 3. Krajkowo, kościół paraf., 1 poł. XVI w., elewacja za-
chodnia. Fot. S. Deptuszewski.
II. 4. Andrzejewo, kościół paraf., 1526—1605, elewacja za-
chodnia. Fot. 8. Deptuszewski.
mina jako murowany, a w 1500 r. wymagający naprawy
zastąpiony został w w. XVI kolejnym, z którego zachowały
się tylko fragmenty. Podobnie kościół w Winnicy, ufundowany
przez biskupa Dobiesława Sówkę w latach 1375—1378, którego
„starożytne mury" wzmiankowane są w kontrakcie z 1486 r.
dotyczącym budowy obecnego kościoła14. Wśród przeszło 40
nie zachowanych kościołów na Mazowszu, potwierdzonych
jako murowane, których metryka sięgała czasów średnio-
wiecznych — przynajmniej kilka mogło powstać w wieku
XIV; wskazują na to różnorodne przesłanki15. Zdecydowany
wzrost ruchu budowlanego rozpoczął się jednakże dopiero
w 2 poł. wieku XV, uzyskując największe natężenie w wieku
XVI.
Ilustrują to następujące liczby: w zbiorze liczącym 87 za-
chowanych obiektów — 25 powstało w wieku XV, bądź roz-
poczęto ich budowę przed końcem tego stulecia; 58 pochodzi
już z XVI w., przy czym dla 44 spośród nich istnieją prze-
słanki pozwalające datować je na 1 poł. stulecia. W 2 poł.
wieku XVI powstało 14 kościołów o przeważających cechach
renesansowych. Cztery kościoły pochodzą z wieku XVII.
Niemal z reguły poprzednikami kościołów murowanych
były drewniane lub z muru pruskiego, stawiane wraz z erekcją
parafii.
Najwcześniejszymi zachowanymi kościołami gotyckimi —
poza przebudowaną gruntownie czternastowieczną farą płocką
i zrekonstruowaną kolegiatą warszawską wznoszoną od końca
wieku XIV do początku XVI — są: kościoły w Bielawach
i św. Ducha w Łowiczu — z początku XV w., być może prez-
biterium w Łęgu Probostwie z tego samego czasu, w Giżycach
z ok. 1439 i Kozłowie Biskupim z ok. 1443. Nieco późniejszy
jest kościół w Miszewie Murowanym z lat 1445—1448 i pier-
wotna bazylika kolegiaty w Pułtusku rozpoczęta przed 1443,
gruntownie przekształcona w późniejszych czasach.
Większość gotyckich kościołów powstała na terenie die-
cezji poznańskiej, a kilka należało do archidiakonatu gnieź-
nieńskiego. Trzydzieści jeden zachowanych budowli (a 17 nie
zachowanych) to kościoły w miastach i miasteczkach, prze-
ważnie usytuowane na zapleczu bloku przyrynkowego.
Większość też kościołów wzniesiono z fundacji prywatnej;
kolatorami byli często duchowni, niejednokrotnie probosz.
147