Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0167
GOTYCKA ARCHITEKTURA SAKRALNA NA MAZOWSZU
W wyniku wszystkich tych uwarunkowań powstała na
Mazowszu architektura dość zróżnicowana i nierówna, dla
której nie sposób wyznaczyć linii rozwojowych ani chronolo-
gicznych ciągów ewolucji form. W różnych czasach i różnych
regionach Mazowsza powstają kościoły wyraźnie odmienne:
od realizacji prymitywnych w technice i formie86 po bardziej
udatnie naśladujące północne wzorce87. Jednakże jakość tego
budownictwa — zarówno projektów, jak i wykonawstwa —#
nie wyrasta ponad poziom architektury prowincjonalnej88.
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
Przypisy
1 B. BIENIEWSKA, Problematyka badań gotyckiej architektury sa-
kralnej Mazowsza, „Biul. Hist. Sztuki" XXV, 1963, nr 2, s. 119—129.
2 M. SULIMIERSKA-LAUBE, Płock, woj. warszawskie, dawne opactwo
benedyktyńskie. Dokumentacja historyczna, Warszawa 1965, mpis PPPKZ;
— A. GRZYBKOWSKI, Niedźwiadna, kościół par. p.w. św. Stanisława bpa.
Studium historyczno-architektoniczne, Warszawa 1968, mpis PP PKZ; —
tenże : Szczepankowo, kościół par. p.w. św. Wojciecha. Dokumentacja histo-
ryczna, Warszawa 1970, mpis PP PKZ; — Z. PIŁASZKWICZ, Wąsosz
— kościół. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Warszawa 1973,
mpis PP PKZ; — A. GRZYBKOWSKI, Późnogotycki kościół w Niedźwied-
nej, „Rocznik Białostocki" XII, 1974, s. 339—360; — M. SULIMIERSKA-
LAUBE, Rosochate, kościół par. p.w. św. Doroty. Dokumentacja historyczna,
Warszawa 1974, mpis PP PKZ; — W. JEMIELITY, Katedra łomżyńska,
Łomża 1976; — A. GRUDZIŃSKA, Kościół par. w Ciechanowie na tle późno-
gotyckiej architektury sakralnej na Mazowszu, Warszawa 1979, mpis UW; —
M. DOLISTOWSKA, Studium historyczno-architektoniczne kościół p.w. św.
Jana Chrzciciela w Wiźnie, Białystok 1983, mpis PP PKZ; — M. SULI-
MIERSKA-LAUBE, Andrzejewo, kościół par. p.w. Wniebowzięcia NM
Panny. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Warszawa 1983, mpis
PP PKZ.
3 T. DOBROWOLSKI, Sztuka polska od czasów najdawniejszych d'
ostatnich, Kraków 1974, s. 178—179, 207—208; — Historia sztuki polskiej
t. I, Sztuka średniowieczna, Kraków 1962, s. 239—242; — J. KĘBŁOWSKI,
Polska sztuka gotycka, Warszawa 1983, s. 62, 90—91, 93, 96; — J. ŁOZIŃ-
SKI, A. MIŁOBĘDZKI, Atlas zabytków architektury w Polsce, Warszawa
1976, s. 17—18 i passim; — A. MIŁOBĘDZKI, Zarys dziejów architektury
w Polsce, Warszawa 1968, s. 82, 102, 104—106.
4 A. MIŁOBĘDZKI, Późnogotyckie typy sakralne w architekturze ziem
polskich [w:] Późny gotyk, Warszawa 1965, s. 98—104; — Z. ŚWIECHOW-
SKI, Regiony w późnogotyckiej architekturze Polski [w:] Późny gotyk...,
o.c., s. 126—130.
3 Datowanie kościołów opieram na ustaleniach — w kilku przypadkach
zweryfikowanych — Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce (b. woj. warszawskie,
b. woj. łódzkie i woj. łomżyńskie), publikacjach (Z. NOWACKI, Archidie-
cezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964; —
Diecezja płocka, Płock 1978), wizytacjach — częściowo opublikowanych —
diecezji poznańskiej i płockiej (M. GRZYBOWSKI, Materiały do dziejów
ziemi płockiej, t. 1—3, Płock 1981—1984), materiałach słownika historyczno-
-geograficznego Mazowsza średniowiecznego (Pracownia Atlasu historycz-
nego Mazowsza — Instytut Historii PAN), informacjach zawartych w rę-
kopisie K. Stronczyńskiego (Gabinet Rycin UW) oraz maszynopisie W.
Knapińskiego (Ośrodek Dokumentacji Zabytków), wreszcie na analizie
stylistycznej.
6 M.in. cala grupa tzw. „pułtuska" z ok. poł. w. XVI o nowożytnych
wnętrzach Jana Baptysty Wenecjanina i jego naśladowcy (R.M. KUNKEL
Jan Baptysta Wenecjanin, Budowniczy i obywatel płocki, „Biul. Hist.
Sztuki" XLV, 1983 nr 1, s. 25—48), zarazem zachowująca w planie, wątku
murów, oszkarpowaniu -— rozwiązania gotyckie. Również kościoły z 2 poł.
w. XVI w Krzemienicy, Luszynie, Piasecznie, Krasnem, bernardynów
w Łowiczu, NP Marii w Pułtusku, w Wiskitkach, Żelechowie o nie-
których cechach gotyckich.
7 Kościoły o rzucie nawiązującym do gotyckich: w Karniewie, 1 tercja
w. XVII, trzynawowy, z wydzielonym prostokątnym prezbiterium; w Sie-
cieniu 1609—1611, jednonawowy z takimże prezbiterium i czworoboczną
wieżą od zach.; fara w Warce, 1613—1635, z dwiema symetrycznymi kapli-
cami i kościół w Kuczborku z wieżą od zach. Nadto prezbiterium o gotyckim
wyglądzie w Lipiu, Pieczyskach i u dominikanów warszawskich z pocz.
w. XVII oraz w farze ostrołęckiej z 2 poł. w. XVII.
8 Kościoły w: Andrzejewie z 1526-—1605, w Bielawach z 1 ćwierci
w. XV, w Bogatem przed 1481, w Bożewie z 1453 (zakrystia) i z w. XV/
/XVI, w Chojnatej z w. XV—XVI, w Ciechanowie — fara z 4 ćwierci
w. XV i 1 ćwierci w. XVI oraz augustianów z 1 ćwierci w. XVI, w Czer-
nicach Borowych z 1 poł. w. XVI, w Dziektarzewie z końca w. XV lub
1 poł. w. XVI. w Dzierzgowie po 1516. w Giżycach z 1439. w Gołyminie
z 1 ćwierci w. XVI, w Grójcu z 1 tercji w. XVI, w Kłeczkowie ok. 1512-—
1518 i 2 ćwierci w. XVI (zrekonstruowany), w Kozłowie Biskupim z 1443,
w Kozłowie Szlacheckim z 1470, w Łęgu Probostwie z pocz. w. XV i ok.
1470, w Łomży z 1504—1526, w Łowiczu — bernardynów ok. 1582 i św.
Ducha z 1404, w Makowie z ok. 1490, w Nowym Mieście ok. 1470, w Płoń-
sku z 1 poł. w. XVI, w Przasnyszu — fara z 1474—1485 i bernardynów
z 1588—1618, w Pułtusku p.w. NP Marii ok. 1560, w Serocku ok. 1525,
w Sierpcu — fara z w. XV/XVI i benedyktynek z 1483—1513 oraz św.
Ducha z 1518—1519, w Sierzchowych z 1 poł. w. XVI, w Szczepankowie
z 1537—1547, w Szreńsku z 1 tercji w. XVI, w Tarczynie z 1 tercji w. XVI,
w Warszawie — kościół NP Marii z w. XV (zrekonstruowany) i kolegiata
św. Jana z końca w. XIV—XV (zrekonstruowana), w Winnicy z 1492-—
1497 oraz w Wiźnie z ok. 1500 i 1525 (zrekonstruowany).
9 Kościół kanoników regularnych w Błoniu rozbudowany w 1 poł.
w. XVI m.in. o prezbiterium zamknięte wielcbocznie oraz zakrystię od płd.
ze sklepieniem kryształowym; opactwo i kościół kanoników regularnych
w Czerwińsku przekształcone w. XIV/XV 1470—1502 (szczyt oraz dzwon-
nica) oraz 1524—1538; w Płocku — kolegiata św. Michała przebudowywana
w 3 ćwierci w. XIV, a także ok. poł. w. XV oraz kościół i klasztor domi-
nikanów.
10 Np. w Chamsku — pozostałość po rozebranym kościele z 1 poł.
w. XVI.
11 Zazwyczaj proces zamiany kościoła drewnianego na murowany
rozpoczynał się od budowy ze względów „przeciwpożarowych" murowanej
zakrystii i skarbca, następnie wznoszono prezbiterium, a w końcu korpus
nawowy. Na Mazowszu niejednokrotnie murowane prezbiterium współ-
istniało z drewnianą nawą, z czasem zastępowaną murowaną. Przykładem
jest kościół w Malużynie (prezbiterium z ok. 1470 i kolejna nawa z 1780).
Murowane gotyckie prezbiteria z zakrystiami zachowały się w Wyszogro-
dzie (z w. XV/XVI, drewniana nawa zastąpiona murowaną po 1661),
w Kroczewie (z ok. poł. w. XVI, nawa spalona 1705; obecny korpus po
1922) w Pomiechowie (z ok. 1544), w Czerwinie (z ok. 15C0, przekształcone
wraz z budową korpusu 1774—1779). Por. także przypis 7. Murowane, nie
zachowane prezbiteria z zakrystiami istniały przy drewnianych nawach
w Sońsku z 1519, Gąsewie z w. XV, Miszewku Garwackim z 1445 i Zam-
browie z 1538. Murowane gotyckie zakrystie i skarbce zachowały się w Kra-
szewie (z w. XV?), i w Węgrze (z r. 1535), a nie przetrwały murowane
w 1532 zakrystia i skarbiec dawnego drewnianego kościoła w Lipowcu
Kościelnym.
161
W wyniku wszystkich tych uwarunkowań powstała na
Mazowszu architektura dość zróżnicowana i nierówna, dla
której nie sposób wyznaczyć linii rozwojowych ani chronolo-
gicznych ciągów ewolucji form. W różnych czasach i różnych
regionach Mazowsza powstają kościoły wyraźnie odmienne:
od realizacji prymitywnych w technice i formie86 po bardziej
udatnie naśladujące północne wzorce87. Jednakże jakość tego
budownictwa — zarówno projektów, jak i wykonawstwa —#
nie wyrasta ponad poziom architektury prowincjonalnej88.
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
Przypisy
1 B. BIENIEWSKA, Problematyka badań gotyckiej architektury sa-
kralnej Mazowsza, „Biul. Hist. Sztuki" XXV, 1963, nr 2, s. 119—129.
2 M. SULIMIERSKA-LAUBE, Płock, woj. warszawskie, dawne opactwo
benedyktyńskie. Dokumentacja historyczna, Warszawa 1965, mpis PPPKZ;
— A. GRZYBKOWSKI, Niedźwiadna, kościół par. p.w. św. Stanisława bpa.
Studium historyczno-architektoniczne, Warszawa 1968, mpis PP PKZ; —
tenże : Szczepankowo, kościół par. p.w. św. Wojciecha. Dokumentacja histo-
ryczna, Warszawa 1970, mpis PP PKZ; — Z. PIŁASZKWICZ, Wąsosz
— kościół. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Warszawa 1973,
mpis PP PKZ; — A. GRZYBKOWSKI, Późnogotycki kościół w Niedźwied-
nej, „Rocznik Białostocki" XII, 1974, s. 339—360; — M. SULIMIERSKA-
LAUBE, Rosochate, kościół par. p.w. św. Doroty. Dokumentacja historyczna,
Warszawa 1974, mpis PP PKZ; — W. JEMIELITY, Katedra łomżyńska,
Łomża 1976; — A. GRUDZIŃSKA, Kościół par. w Ciechanowie na tle późno-
gotyckiej architektury sakralnej na Mazowszu, Warszawa 1979, mpis UW; —
M. DOLISTOWSKA, Studium historyczno-architektoniczne kościół p.w. św.
Jana Chrzciciela w Wiźnie, Białystok 1983, mpis PP PKZ; — M. SULI-
MIERSKA-LAUBE, Andrzejewo, kościół par. p.w. Wniebowzięcia NM
Panny. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Warszawa 1983, mpis
PP PKZ.
3 T. DOBROWOLSKI, Sztuka polska od czasów najdawniejszych d'
ostatnich, Kraków 1974, s. 178—179, 207—208; — Historia sztuki polskiej
t. I, Sztuka średniowieczna, Kraków 1962, s. 239—242; — J. KĘBŁOWSKI,
Polska sztuka gotycka, Warszawa 1983, s. 62, 90—91, 93, 96; — J. ŁOZIŃ-
SKI, A. MIŁOBĘDZKI, Atlas zabytków architektury w Polsce, Warszawa
1976, s. 17—18 i passim; — A. MIŁOBĘDZKI, Zarys dziejów architektury
w Polsce, Warszawa 1968, s. 82, 102, 104—106.
4 A. MIŁOBĘDZKI, Późnogotyckie typy sakralne w architekturze ziem
polskich [w:] Późny gotyk, Warszawa 1965, s. 98—104; — Z. ŚWIECHOW-
SKI, Regiony w późnogotyckiej architekturze Polski [w:] Późny gotyk...,
o.c., s. 126—130.
3 Datowanie kościołów opieram na ustaleniach — w kilku przypadkach
zweryfikowanych — Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce (b. woj. warszawskie,
b. woj. łódzkie i woj. łomżyńskie), publikacjach (Z. NOWACKI, Archidie-
cezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964; —
Diecezja płocka, Płock 1978), wizytacjach — częściowo opublikowanych —
diecezji poznańskiej i płockiej (M. GRZYBOWSKI, Materiały do dziejów
ziemi płockiej, t. 1—3, Płock 1981—1984), materiałach słownika historyczno-
-geograficznego Mazowsza średniowiecznego (Pracownia Atlasu historycz-
nego Mazowsza — Instytut Historii PAN), informacjach zawartych w rę-
kopisie K. Stronczyńskiego (Gabinet Rycin UW) oraz maszynopisie W.
Knapińskiego (Ośrodek Dokumentacji Zabytków), wreszcie na analizie
stylistycznej.
6 M.in. cala grupa tzw. „pułtuska" z ok. poł. w. XVI o nowożytnych
wnętrzach Jana Baptysty Wenecjanina i jego naśladowcy (R.M. KUNKEL
Jan Baptysta Wenecjanin, Budowniczy i obywatel płocki, „Biul. Hist.
Sztuki" XLV, 1983 nr 1, s. 25—48), zarazem zachowująca w planie, wątku
murów, oszkarpowaniu -— rozwiązania gotyckie. Również kościoły z 2 poł.
w. XVI w Krzemienicy, Luszynie, Piasecznie, Krasnem, bernardynów
w Łowiczu, NP Marii w Pułtusku, w Wiskitkach, Żelechowie o nie-
których cechach gotyckich.
7 Kościoły o rzucie nawiązującym do gotyckich: w Karniewie, 1 tercja
w. XVII, trzynawowy, z wydzielonym prostokątnym prezbiterium; w Sie-
cieniu 1609—1611, jednonawowy z takimże prezbiterium i czworoboczną
wieżą od zach.; fara w Warce, 1613—1635, z dwiema symetrycznymi kapli-
cami i kościół w Kuczborku z wieżą od zach. Nadto prezbiterium o gotyckim
wyglądzie w Lipiu, Pieczyskach i u dominikanów warszawskich z pocz.
w. XVII oraz w farze ostrołęckiej z 2 poł. w. XVII.
8 Kościoły w: Andrzejewie z 1526-—1605, w Bielawach z 1 ćwierci
w. XV, w Bogatem przed 1481, w Bożewie z 1453 (zakrystia) i z w. XV/
/XVI, w Chojnatej z w. XV—XVI, w Ciechanowie — fara z 4 ćwierci
w. XV i 1 ćwierci w. XVI oraz augustianów z 1 ćwierci w. XVI, w Czer-
nicach Borowych z 1 poł. w. XVI, w Dziektarzewie z końca w. XV lub
1 poł. w. XVI. w Dzierzgowie po 1516. w Giżycach z 1439. w Gołyminie
z 1 ćwierci w. XVI, w Grójcu z 1 tercji w. XVI, w Kłeczkowie ok. 1512-—
1518 i 2 ćwierci w. XVI (zrekonstruowany), w Kozłowie Biskupim z 1443,
w Kozłowie Szlacheckim z 1470, w Łęgu Probostwie z pocz. w. XV i ok.
1470, w Łomży z 1504—1526, w Łowiczu — bernardynów ok. 1582 i św.
Ducha z 1404, w Makowie z ok. 1490, w Nowym Mieście ok. 1470, w Płoń-
sku z 1 poł. w. XVI, w Przasnyszu — fara z 1474—1485 i bernardynów
z 1588—1618, w Pułtusku p.w. NP Marii ok. 1560, w Serocku ok. 1525,
w Sierpcu — fara z w. XV/XVI i benedyktynek z 1483—1513 oraz św.
Ducha z 1518—1519, w Sierzchowych z 1 poł. w. XVI, w Szczepankowie
z 1537—1547, w Szreńsku z 1 tercji w. XVI, w Tarczynie z 1 tercji w. XVI,
w Warszawie — kościół NP Marii z w. XV (zrekonstruowany) i kolegiata
św. Jana z końca w. XIV—XV (zrekonstruowana), w Winnicy z 1492-—
1497 oraz w Wiźnie z ok. 1500 i 1525 (zrekonstruowany).
9 Kościół kanoników regularnych w Błoniu rozbudowany w 1 poł.
w. XVI m.in. o prezbiterium zamknięte wielcbocznie oraz zakrystię od płd.
ze sklepieniem kryształowym; opactwo i kościół kanoników regularnych
w Czerwińsku przekształcone w. XIV/XV 1470—1502 (szczyt oraz dzwon-
nica) oraz 1524—1538; w Płocku — kolegiata św. Michała przebudowywana
w 3 ćwierci w. XIV, a także ok. poł. w. XV oraz kościół i klasztor domi-
nikanów.
10 Np. w Chamsku — pozostałość po rozebranym kościele z 1 poł.
w. XVI.
11 Zazwyczaj proces zamiany kościoła drewnianego na murowany
rozpoczynał się od budowy ze względów „przeciwpożarowych" murowanej
zakrystii i skarbca, następnie wznoszono prezbiterium, a w końcu korpus
nawowy. Na Mazowszu niejednokrotnie murowane prezbiterium współ-
istniało z drewnianą nawą, z czasem zastępowaną murowaną. Przykładem
jest kościół w Malużynie (prezbiterium z ok. 1470 i kolejna nawa z 1780).
Murowane gotyckie prezbiteria z zakrystiami zachowały się w Wyszogro-
dzie (z w. XV/XVI, drewniana nawa zastąpiona murowaną po 1661),
w Kroczewie (z ok. poł. w. XVI, nawa spalona 1705; obecny korpus po
1922) w Pomiechowie (z ok. 1544), w Czerwinie (z ok. 15C0, przekształcone
wraz z budową korpusu 1774—1779). Por. także przypis 7. Murowane, nie
zachowane prezbiteria z zakrystiami istniały przy drewnianych nawach
w Sońsku z 1519, Gąsewie z w. XV, Miszewku Garwackim z 1445 i Zam-
browie z 1538. Murowane gotyckie zakrystie i skarbce zachowały się w Kra-
szewie (z w. XV?), i w Węgrze (z r. 1535), a nie przetrwały murowane
w 1532 zakrystia i skarbiec dawnego drewnianego kościoła w Lipowcu
Kościelnym.
161