Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0197
RECENZJE — KSIĄŻKI
(Francja) w dniach 21—25 lipca 1986 roku, poświęcony wy-
łącznie rozwijającej się od paru dziesiątków lat archeologii
cysterskiej i jej osiągnięciom (warto nadmienić, że również
dedykowany pamięci O. Anzelma Dimier); 2. większe zain-
teresowanie dla historii terytorium i zjawisk kulturowych
wyprzedzających powstanie danego klasztoru, w pełni zrozu-
miałe w sytuacji, gdy dzięki korzystaniu z metody archeolo-
gicznej ujawniane są wcale liczne przypadki poważnych
odstępstw od obowiązujących u cystersów zasady lokowania
siedziby konwentu w miejscu nie zamieszkałym i znacznie
oddalonym od wszelkich siedzib ludzkich. Pośród materiałów
zamieszczonycli w Księdze Pamiątkowej, przykładem pogłę-
bienia problematyki zabytku o dalej sięgającą przeszłość są
sprawozdania z długotrwałych, wzorowo prowadzonych badań
w Yauclair i rozprawka dotycząca fundacji Wąchocka; 3. na-
rastająca tendencja do obejmowania programem wykopalisk
całości założenia klasztornego, a nie tylko kościoła — jednego
elementu, jaki przyciągał do niedawna uwagę dużej liczby
badaczy, skądinąd nieraz ze szkodą dla wysnuwanych na tak
wąskiej podstawie wniosków. W prezentowanym zbiorze
dążność ta znalazła odbicie w pracach o opactwach w Citeaux,
Obazine-Coyroux, Grandselve, Yauclair, Pilis i Wąchocku.
Pozostaje wreszcie trzecia grupa artykułów, które w liczbie
dwudziestu trzech wypełniają wchodzącą w skład tomu III
część 6 Melanges. Jeśli nie liczyć krótkiego tekstu H.J. Zakin
o konserwacji witraży świątyni opackiej w La Chalade (Recent
restaurations of the La Chalade glass, s. 767—779), wszystkie
zawarte w niej publikacje odnoszą się do architektury, przy
czym podobnie jak w dziale archeologii zainteresowania
Autorów koncentrują się bądź na samym budynku kościelnym,
bądź na przyległych doń gmachach claustrum, czy też na
jakichś innych jeszcze partiach zabudowy, czasem nie zwią-
zanych z właściwym czworobokiem gmachów konwentualnych
(np. grangie). Najliczniejsze są jednak tym razem prace
ograniczone do studium kościoła. Tak jest w przypadku
francuskich opactw w Chaalis (C.A. Bruzelius, The transept
of the abbey church of Chaalis and the filiation of Pontigny,
s. 447—454), Colonges (B. Chauvin et M. Francey, Les vestiges
et 1'eglise de 1'abbaye de Colonges, s. 455—477), Loroy (R.
Chochon-Plee, Une curiosite archeologigue : 1'eglise de 1'abbaye
de Loroy, s. 479—496), Chózery (M. Francey, Essai de resti-
tution de 1'eglise de 1'abbaye de Chezery, s. 535—548), Val-
magne (V. Paul, The abbey church of Valmagne, s. 639—652),
Beaupró (M. Steger, Essai de restitution de 1'eglise de 1'abbaye
de Beaupre, s. 713—735), i Lóoncel (J. Tardieu, Les campagnes
de construction de 1'eglise de 1'abbaye de Lćoncel, s. 737—756).
Z zabytków spoza obszaru Francji podobnych opracowań
doczekały się bazyliki opackie w iryjskim Holy Cross (H.-V.
Beuer-Szlechter, L'eglise de 1'abbaye Holy Cross, histoire et
architecture, s. 423—446), niemieckiej Neuzelle (H. Magirius,
Baugeschichte und Baugestalt der Zisterzienser Klosterkirche
Neuzelle im Mittelalter, s. 609—629) i jugosłowiańskiej Stićnie
(M. Zadnikar, Sticna and the typological pluralism of early
cistercian architecture, s. 757—765.
W większości cytowanych artykułów podjęta została
próba bądź odtworzenia pierwotnego kształtu świątyni utra-
conego wskutek zniszczenia lub później dokonanych przeo-
brażeń, bądź też nowego spojrzenia na jej dzieje budowlane
i formę, opartego na wynikach pogłębionej analizy istniejących
elementów autentycznych. Nieco odmienny charakter mają
natomiast rozprawki Brazeliusa i Zadnikara ; pierwszy z Auto-
rów zajął się bowiem genezą specyficznego ukształtowania
transeptu interesującej go budowli kościelnej (Chaalis), pod-
czas gdy uczony jugosłowiański potraktował bazylikę w Stic-
nej jako pretekst do rozważań nad coraz częściej podnoszonym
w literaturze fachowej zróżnicowaniom typów cysterskiego
kościoła klasztornego, dostrzegalnym zwłaszcza we wczesnym
okresie budownictwa zakonnego, gdzie badany przez Zadnika-
ra obiekt mieściłby się wraz z szeregiem innych przykładów
w formule mającej swoje typologiczne źródło w benedyktyń-
skim Cluny II. By wyczerpać problematykę przedstawianej
serii artykułów, trzeba jeszcze wspomnieć o dwu pracach,
w których podstawą do wysnucia wniosków co do wyglądu
najstarszego oratorium w Pontigny (T.N. Kinder, A notę
on the plan of the first church of Pontigny, s. 601—608) oraz
kościoła przy kolegium cysterskim w Paryżu znanym pod
nazwą college des Bernardins (Ph. Dautrey, L'eglise de 1'ancien
college des Bernardins de Paris et son image, s. 497—514) są
wyłącznie nowożytne źródła ikonograficzne w postaci ówczes-
nych planów i widoków ukazujących od dawna zaginione
budowle.
W zespole publikacji uwzględniającej całość założenia
klasztornego, zwraca przede wszystkim uwagę obszerna mono-
grafia opactwa SS. Vincenzo e Anastasio alle Tre Fontane,
pióra wytrawnej włoskiej znawczyni architektury cysterskiej
A.M. Romanini (La storia architettonica dell'abbazia delle
Trefor^ane a Roma. La fondazione cistercenzse, s. 653-— -695),
ukazująca w sposób bardzo wnikliwy nie tylko skomplikowane
dzieje fundacji, lecz również rozmaite fazy wznoszenia owego
pozornie jednolitego kompleksu. Trochę inny charakter mają
artykuły traktujące o klasztorach w Longuay (J.-Ch. Didier
et J. Harmand, Les batiments et autres uestiges medi^auz
de 1'abbaye de Longuay, s. 515—527) i Yalcroissant (I. Jobin,
Deux caractbres originaux de 1'abbaye de Valcroissant, s. 583—
600), łączące w sobie krótką historię zabytków z charakte-
rystyką ich ocalałych elementów pierwotnych. A.S. Zieliński
podejmując temat hiszpańskiego opactwa S. Maria w Ovila
(Santa Maria de Ovila, two reconstructions, s. 781—792) do-
konuje z kolei krytycznej2 prezentacji dwóch koncepcji re-
konstrukcji zespołu, który został zakupiony w roku 1931 przez
W.R. Hearsta — - amerykańskiego miłośnika starej architek-
tury, a następnie zdemontowany i przetransportowany kosz-
tem olbrzymich środków finansowych do Kalifornii, by w roku
1941 wejść ostatecznie w skład zbiorów De Young Museum.
W powyższym wyliczeniu mieszczą się ponadto dwie in-
teresujące pozycje oparte całkowicie na ikonograficznym
materiale źródłowym, nader cennym dla badań nad dziejami
budowlanymi opactwa w Citeaux (P. Gras, Vues et plans
de 1'ancien Citeauz, s. 549—575 i Ch. Oursel, L'architecte
Lenoir le Romain en Bourgogne et la reconstruction de 1'abbaye
de Citeauz, s. 629—638), a także krótkie komunikaty doty-
czące fundacji i lokalizacji nie istniejącego teraz klasztoru
191
(Francja) w dniach 21—25 lipca 1986 roku, poświęcony wy-
łącznie rozwijającej się od paru dziesiątków lat archeologii
cysterskiej i jej osiągnięciom (warto nadmienić, że również
dedykowany pamięci O. Anzelma Dimier); 2. większe zain-
teresowanie dla historii terytorium i zjawisk kulturowych
wyprzedzających powstanie danego klasztoru, w pełni zrozu-
miałe w sytuacji, gdy dzięki korzystaniu z metody archeolo-
gicznej ujawniane są wcale liczne przypadki poważnych
odstępstw od obowiązujących u cystersów zasady lokowania
siedziby konwentu w miejscu nie zamieszkałym i znacznie
oddalonym od wszelkich siedzib ludzkich. Pośród materiałów
zamieszczonycli w Księdze Pamiątkowej, przykładem pogłę-
bienia problematyki zabytku o dalej sięgającą przeszłość są
sprawozdania z długotrwałych, wzorowo prowadzonych badań
w Yauclair i rozprawka dotycząca fundacji Wąchocka; 3. na-
rastająca tendencja do obejmowania programem wykopalisk
całości założenia klasztornego, a nie tylko kościoła — jednego
elementu, jaki przyciągał do niedawna uwagę dużej liczby
badaczy, skądinąd nieraz ze szkodą dla wysnuwanych na tak
wąskiej podstawie wniosków. W prezentowanym zbiorze
dążność ta znalazła odbicie w pracach o opactwach w Citeaux,
Obazine-Coyroux, Grandselve, Yauclair, Pilis i Wąchocku.
Pozostaje wreszcie trzecia grupa artykułów, które w liczbie
dwudziestu trzech wypełniają wchodzącą w skład tomu III
część 6 Melanges. Jeśli nie liczyć krótkiego tekstu H.J. Zakin
o konserwacji witraży świątyni opackiej w La Chalade (Recent
restaurations of the La Chalade glass, s. 767—779), wszystkie
zawarte w niej publikacje odnoszą się do architektury, przy
czym podobnie jak w dziale archeologii zainteresowania
Autorów koncentrują się bądź na samym budynku kościelnym,
bądź na przyległych doń gmachach claustrum, czy też na
jakichś innych jeszcze partiach zabudowy, czasem nie zwią-
zanych z właściwym czworobokiem gmachów konwentualnych
(np. grangie). Najliczniejsze są jednak tym razem prace
ograniczone do studium kościoła. Tak jest w przypadku
francuskich opactw w Chaalis (C.A. Bruzelius, The transept
of the abbey church of Chaalis and the filiation of Pontigny,
s. 447—454), Colonges (B. Chauvin et M. Francey, Les vestiges
et 1'eglise de 1'abbaye de Colonges, s. 455—477), Loroy (R.
Chochon-Plee, Une curiosite archeologigue : 1'eglise de 1'abbaye
de Loroy, s. 479—496), Chózery (M. Francey, Essai de resti-
tution de 1'eglise de 1'abbaye de Chezery, s. 535—548), Val-
magne (V. Paul, The abbey church of Valmagne, s. 639—652),
Beaupró (M. Steger, Essai de restitution de 1'eglise de 1'abbaye
de Beaupre, s. 713—735), i Lóoncel (J. Tardieu, Les campagnes
de construction de 1'eglise de 1'abbaye de Lćoncel, s. 737—756).
Z zabytków spoza obszaru Francji podobnych opracowań
doczekały się bazyliki opackie w iryjskim Holy Cross (H.-V.
Beuer-Szlechter, L'eglise de 1'abbaye Holy Cross, histoire et
architecture, s. 423—446), niemieckiej Neuzelle (H. Magirius,
Baugeschichte und Baugestalt der Zisterzienser Klosterkirche
Neuzelle im Mittelalter, s. 609—629) i jugosłowiańskiej Stićnie
(M. Zadnikar, Sticna and the typological pluralism of early
cistercian architecture, s. 757—765.
W większości cytowanych artykułów podjęta została
próba bądź odtworzenia pierwotnego kształtu świątyni utra-
conego wskutek zniszczenia lub później dokonanych przeo-
brażeń, bądź też nowego spojrzenia na jej dzieje budowlane
i formę, opartego na wynikach pogłębionej analizy istniejących
elementów autentycznych. Nieco odmienny charakter mają
natomiast rozprawki Brazeliusa i Zadnikara ; pierwszy z Auto-
rów zajął się bowiem genezą specyficznego ukształtowania
transeptu interesującej go budowli kościelnej (Chaalis), pod-
czas gdy uczony jugosłowiański potraktował bazylikę w Stic-
nej jako pretekst do rozważań nad coraz częściej podnoszonym
w literaturze fachowej zróżnicowaniom typów cysterskiego
kościoła klasztornego, dostrzegalnym zwłaszcza we wczesnym
okresie budownictwa zakonnego, gdzie badany przez Zadnika-
ra obiekt mieściłby się wraz z szeregiem innych przykładów
w formule mającej swoje typologiczne źródło w benedyktyń-
skim Cluny II. By wyczerpać problematykę przedstawianej
serii artykułów, trzeba jeszcze wspomnieć o dwu pracach,
w których podstawą do wysnucia wniosków co do wyglądu
najstarszego oratorium w Pontigny (T.N. Kinder, A notę
on the plan of the first church of Pontigny, s. 601—608) oraz
kościoła przy kolegium cysterskim w Paryżu znanym pod
nazwą college des Bernardins (Ph. Dautrey, L'eglise de 1'ancien
college des Bernardins de Paris et son image, s. 497—514) są
wyłącznie nowożytne źródła ikonograficzne w postaci ówczes-
nych planów i widoków ukazujących od dawna zaginione
budowle.
W zespole publikacji uwzględniającej całość założenia
klasztornego, zwraca przede wszystkim uwagę obszerna mono-
grafia opactwa SS. Vincenzo e Anastasio alle Tre Fontane,
pióra wytrawnej włoskiej znawczyni architektury cysterskiej
A.M. Romanini (La storia architettonica dell'abbazia delle
Trefor^ane a Roma. La fondazione cistercenzse, s. 653-— -695),
ukazująca w sposób bardzo wnikliwy nie tylko skomplikowane
dzieje fundacji, lecz również rozmaite fazy wznoszenia owego
pozornie jednolitego kompleksu. Trochę inny charakter mają
artykuły traktujące o klasztorach w Longuay (J.-Ch. Didier
et J. Harmand, Les batiments et autres uestiges medi^auz
de 1'abbaye de Longuay, s. 515—527) i Yalcroissant (I. Jobin,
Deux caractbres originaux de 1'abbaye de Valcroissant, s. 583—
600), łączące w sobie krótką historię zabytków z charakte-
rystyką ich ocalałych elementów pierwotnych. A.S. Zieliński
podejmując temat hiszpańskiego opactwa S. Maria w Ovila
(Santa Maria de Ovila, two reconstructions, s. 781—792) do-
konuje z kolei krytycznej2 prezentacji dwóch koncepcji re-
konstrukcji zespołu, który został zakupiony w roku 1931 przez
W.R. Hearsta — - amerykańskiego miłośnika starej architek-
tury, a następnie zdemontowany i przetransportowany kosz-
tem olbrzymich środków finansowych do Kalifornii, by w roku
1941 wejść ostatecznie w skład zbiorów De Young Museum.
W powyższym wyliczeniu mieszczą się ponadto dwie in-
teresujące pozycje oparte całkowicie na ikonograficznym
materiale źródłowym, nader cennym dla badań nad dziejami
budowlanymi opactwa w Citeaux (P. Gras, Vues et plans
de 1'ancien Citeauz, s. 549—575 i Ch. Oursel, L'architecte
Lenoir le Romain en Bourgogne et la reconstruction de 1'abbaye
de Citeauz, s. 629—638), a także krótkie komunikaty doty-
czące fundacji i lokalizacji nie istniejącego teraz klasztoru
191