Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0110
TADEUSZ JURKOWLANIEC
7 Seria ta zostala wyodrębniona wśród zabytków rzeźby alabastrowej
2 połowy XIV w. przez E.S. Priora, który znał dwa jej egzemplarze (Long
Melford, Stonyhurst College). Zob. E.S. PRIOR, The Sculpture of Alabaster
Tables [w:] Illustrated Catalogue of the Exhibition of English Medieval
Alabaster Work, Ileld in the Rooms of the Society of Antiguaries 26th May —
30th June 1910, London 1913, s. 27 i nn. Przed 1950 r. lista interesujących
nas zabytków wzrosła do dziesięciu pozycji, zob.: Ph. NELSON, Earliest
Type of English Alabaster Panel Caruings, „The Archeological Journal"
LXXVI, 1919, s. 88—90; — J. BAUM, Fourteenth Century Alabaster Relief
of the Epiphany, „The Art Bulletin" XV, 1933, s. 384—387; — W.L.
HILDBURGH, English Alabaster Tables of About the Third Quarter of the
Fourteenth Century, „The Art Bulletin" XXXII, 1950, zwłaszcza s. 2—6;
— F. CHEETHAM, English Medieoal Alabasters with a Catalogue of the
Collection in the Victoria and Albert Museum, Oxford 1984, s. 18—19, 42
i przyp. 218, 219. Zob. też: Aneks.
8 Sądząc z fotografii płyta w Paderborn ma kształt trapezu o pod-
stawie dolnej dłuższej od górnej; potwierdził to Christoph Stiegemenn,
Diózesanmuseum, Paderborn, w liście z dn. 30 X 1986 r.
9 Zob. niżej s. 96 i przyp. 74.
10 Np. rzeźby: Maria z Dzieciątkiem z Michle (Praha NG), ok. 1340;
Maria z Dzieciątkiem w kościele w Broumovie, po 1350; Maria z Dzie-
ciątkiem z Zahrażan, 1370—1380 (Praha NG) — A. KUTAL Gotickś
8ochrstvi [w:] Dijiny óeskóho vytvarnóho umóni, t. I. 1., Od podatku do
końce stredonóku, Praha 1984, il. 174, 176, 178. Tronująca Maria na lwach
ze Skarbimierza, ok. 1360 (Wrocław MN) — A. ZIOMECKA, Śląska rzeźba
gotycka. Katalog zbiorów. Muzeum Śląskie we Wrocławiu, Wrocław 1968,
s. 37—42, il. 11; czy Maria z Dzieciątkiem w kościele św. Sebalda w Norym-
berdze, ok. 1370—1380 — E. KÓNIGER, Nurnberger Madonnen. Marien-
bilder aus drei Jahrhunderten, Nttrnberg br., il. 5.
11 Suknia spodnia nie została zaznaczona przy pomocy środków rzeź-
biarskich, jak np. na tablicy z Bottenbroich. Nie sposób stwierdzić czy
była ona wyobrażona przez polichromię (zob. niżej przyp. 15). Przedsta-
wienia Marii z obnażonymi piersiami w scenach Bożego Narodzenia wy-
stępowały rzadko. J. SCHEWE (Unserer Lieben Frauen Kindbett. Ikono-
graphische Studien zur Marienminne des Mittelalters, Kieł 1958, 8. 86—87;
Diss. Mschr.) wymienia sceny na retabulum z kaplicy na zamku Tirol oraz
na chrzcielnicy w kościele św. Mikołaja w Elblągu. Zob. też: F.J. RONIG,
Zum theologischen Gehalt des Bildes der stillenden Muttergotes [w:] Die
Gottesmuter. Marienbild in Rheinland u id in Westfalen, Hrsg. von L. Kup-
pers, Recklinghausen 1974, s. 197—21 ', zwłaszcza s. 206 i nn.
12 T. DOBRZENIECKI, Gotycka płaskorzeźba ze sceną Pokłonu Trzech
Króli. Odnaleziony pierwowzór znanych od dawna jego kopii, „Rocznik
Muzeum Narodowego w Warszawie" XXIII, 1979, s. 155—157.
13 Zob. wyżej s. 87 i przyp. 5. Na pozostałych alabastrowych płasko-
rzeźbach z Pokłonem Trzech Króli ukazano św. Józefa w czapce podobnej
do nakryć głowy figur proroków, np. w Strassburgu, zob. SCHMITT,
o.c., il. 103, 106, 108.
14 Wg. Protoewangelii Jakuba (XIX—XX) i Ewangelii Pseudo-Ma-
teusza (XIII, 3—5). Korzystałem z polskiego wydania: Apokryfy Nowego
Testamentu. Pod red. ks. M. STAROWIEYSKIEGO, t. I, Ewangelie apo-
kryficzne, Lublin 1980.
15 Ślady barwników: róż — szata „średniego" króla; czerwień — usta
Marii, podszewka Jej płaszcza, wnętrze korony, tkanina okrywająca łoże,
szaty pierwszego i najmłodszego króla, „kaptur" na głowie św. Józefa;
brąz — poduszka górna, broda św. Józefa. Na temat polichromii rzeźb
alabastrowych zob.: CHEETHAM, o.c., s. 26—27.
16 Por. np.: HILDBURGH, o.c., s. 2—6.
17 Ostatnio zwracał na to uwagę CHEETHAM, o.c., s. 42.
18 HILDBURGH (jak przyp. 7), s. 21. Nie znam pracy: W.L. HILD-
BURGH, A Group of Medieval English Alabaster Carvings as Records of the
Medieval Religious Drama, „Archeologia" XCIII, 1949. W przypadku
omawianych dzieł należałoby rozważyć wpływ misteriów przedstawianych
z okazji święta Bożego Ciała, zob. niżej s. 93 i przyp. 37, 28 oraz H. CRAIG,
The Corpus Christi Procession and the Corpus Christi Play, „Journal of
English and Germanie Philology" XIII, 1914, s. 589—602; — V.A. KOLVE,
The Play Called Corpus Christi, Stanford, California 1966.
19 Przy opracowaniu ikonografii Pokłonu Trzech Króli korzystałem
m.in. z: H. KEHRER, Die Heiligen Drei Kónige in Literatur und Kunst.
2 B&nde in einem Band, Hildesheim— New York 19761'.; — H. AUREN-
HAMMER, Leaikon der christlichen Ikonographie, Bd. I, Wien 1959—1967,
s. 117—127; — S. WAETZOLDT, Drei Kónige [w:] Reallexikon zur deut-
schen Kungstgeschichte, Hrsg. von O. SCHMITT u.a., Bd. IV, szp. 476—
501; — G. SCHILLER, Ikonographie der christlichen Kunst, Bd. I, Inkar-
nation — Kindheit — Taufe — Versuchung — Verkldrung — Wirken und
Wunder Christi, Giitersloh 1966, s. 69—86; 105—122; — A. RÓŻYCKA-
-BRYZEK, Bizantyńsko-ruskie malowidła ścienne w kaplicy Świętokrzyskiej
na Wawelu, „Studia do dziejów Wawelu" III, 1968, s. 234—237; — A.
WEIS, Drei Kónige (Anbetung und Zyklus der Magier) [w:] Leaikon der
christlichen Ikonographie, Hrsg. von E. KIRSCHBAUM u.a., Bd. I, szp.
539—549; — DOBRZENIECKI, o.c., s. 153—157.
20 Np. płaskorzeźba na ścianie wsch. niszy portalu pd. kościoła św.
Piotra w Moissac. Zob. też: SCHEWE, o.c., s. 7—20. — Interesująca scena
Bożego Narodzenia z Marią w połogu połączona z Pokłonem Pasterzy
1 Hołdem Trzech Króli, jako ilustracja wizji Daniela (Dn 7, 13—14), znaj-
duje się w Missale Remense, Leningrad, Państwowa Biblioteka Publiczna
im. Sałtykowa-Szedrina, Lat. Q. v. I. 78, f. 22r, 1285—1297 r., Paryż (?)
— I.P. MOKRETSOYA, V.L. ROMANOYA, Les manuscrits enluminós
franęais du XIIIe siacie dane les collections sopietigues 1270—1300, Moseou
1984, s. 194—197, il. na s. 208.
21 I. BAUM, Gotische Bildwerke Schwabens, Augsburg—Stuttgart
1921, s. 47—48; — R. RECHT, Anbetung der Kónige und VerkUndigung
an die Hirten, Oberelsass, urn 1380, Maserauz ehemalige Abteikirche, Seiten-
kapelle [w:] Die Parler und der Schone Stil 1350—1400. Europtiische Kunst
unter den Luzemburgern. Ein Handbuch zur Ausstellung des Schniltgen-
-Museum in der Kunstkalle Kóln. Hrsg. von A. LEGNER, Bd. I, Koln
1978, s. 288; — tenże, Thann, St. Theobald, Westportal, 1360—1400 [w:]
Die Parler..., o.c., Bd. I, s. 284.
22 G. AMMANN, Altar non Schloss Tirol, Wiener Hofmaler 1370—
1372, Insbruck, Tiroler Landesmuseum Ferdinandeum [w:] Die Parler,
o.c., Bd. II, s. 436.
23 Zob. np. CHEETHAM, o.c., s. 21, 42, il. 9 i Aneks, niżej 8.
24 R. DIDIER, J. STEYAERT, Passionsaltar. Gent, Jacgues de Baerze
1390—1392 (?), nor 1399. Dijon, Musśe des Beaux-Arts [w:] Die Parler...,
o.c., Bd. I, s. 56—58.
25 Zob. np.: M.E. STRINGER, The Composite Nativity-Adoration of
Medienal English Alabaster, „Bulletin. North Carolina Museum of Art"
IX, 1970, s. 83—89; — CHEETHAM, o.c., s. 180—188, nr 107—115.
26 Zob. np. G. TROESCHER, Burgundische Malerei. Maler und Mal-
werke urn 1400 in Burgund, dem Berry mit der Auvergne und in Savoyen
mit ihren Quellen und Ausstrahlungen, Berlin 1966, s. 102—103 i przyp.
106 na s. 390; s. 192—194, il. 246—247. — Z pocz. XVI w. pochodzi mi-
niatura w rękopisie Sebastiana Branta z tekstem Hortus animae; Wiedeń,
Osterreichische Nationalbibliothek, Cod. vin. 270 6, fol. 314.
27 J. MICHALAK, Zarys liturgiki, Płock 1939, s. 167—179; 225—2291
— B. DYDUŁA SJ, B. MOKRZYCKI SJ, E. OŻÓG SJ, Boże Narodzenie,
Objawienie Pańskie [w:] Marana tha. Przyjdź nasz Panie. Pod. red. B. MO-
KRZYCKIEGO SJ, Kraków 1973, s. 157—269; — J. GRZEŚKOWIAK,
P. SCZANIECKI, Boże Narodzenie, II. W liturgii [w:] Encyklopedia Ka-
tolicka KUL, t. II., szp. 865—868.
28 Zob. np.: W. GRANAT, Boskie Macierzyństwo [w:] Gratia Plena>
Studia teologiczne o Bogurodzicy. Pod red. B. PRZYBYLSKIEGO OP>
Poznań—Warszawa—Lublin 1965, s. 163—171.
29 Zob. wyżej s. 87 i przyp. 11.
30 T. DOBRZENICKI, Romański posążek Marii z Dzieciątkiem w Mu-
zeum Narodowym w Warszawie, „Rocznik Muzeum Narodowego w War-
szawie" X, 1966, s. 120 i nn.; — L. ANDRZEJEWSKI, Królewskość
Matki Bożej [w:] Gratia plena..., o.c., s. 381—409. Zob. też: B. MIODOŃ-
SKA, Rez regum i Rex Poloniae w dekoracji malarskiej Gradualu Jana
Olbrachta i Pontyfikatu Erazma Ciołka. Z zagadnień ikonografii władzy
królewskiej w sztuce polskiej wieku XVI. Suplement do „Rozpraw i Spra-
wozdań Muzeum Narodowego w Krakowie" t. XII, Kraków 1979, s. 55—
57.
34 SANCTI AURELII AUGUSTINII, Sermo CCXLVIII De sepultura
Domini [w:] Patrologia Latina t. 39, col. 2204; — YENERABILIS BEDE,
In Matthaei Enangelium expositio, Lib. IV, Caput XXVII [w:] Patrologia
Latina t. 92, col. 126; — Opus insigne de laudibus beatae mariae nirginis
alias Mariale appellatur, Martinus Simus, Argentinae 1493, Liber decimus,
de edificis guibus maria figuratur in biblia. Titulus XI Maria reguies domini.
104
7 Seria ta zostala wyodrębniona wśród zabytków rzeźby alabastrowej
2 połowy XIV w. przez E.S. Priora, który znał dwa jej egzemplarze (Long
Melford, Stonyhurst College). Zob. E.S. PRIOR, The Sculpture of Alabaster
Tables [w:] Illustrated Catalogue of the Exhibition of English Medieval
Alabaster Work, Ileld in the Rooms of the Society of Antiguaries 26th May —
30th June 1910, London 1913, s. 27 i nn. Przed 1950 r. lista interesujących
nas zabytków wzrosła do dziesięciu pozycji, zob.: Ph. NELSON, Earliest
Type of English Alabaster Panel Caruings, „The Archeological Journal"
LXXVI, 1919, s. 88—90; — J. BAUM, Fourteenth Century Alabaster Relief
of the Epiphany, „The Art Bulletin" XV, 1933, s. 384—387; — W.L.
HILDBURGH, English Alabaster Tables of About the Third Quarter of the
Fourteenth Century, „The Art Bulletin" XXXII, 1950, zwłaszcza s. 2—6;
— F. CHEETHAM, English Medieoal Alabasters with a Catalogue of the
Collection in the Victoria and Albert Museum, Oxford 1984, s. 18—19, 42
i przyp. 218, 219. Zob. też: Aneks.
8 Sądząc z fotografii płyta w Paderborn ma kształt trapezu o pod-
stawie dolnej dłuższej od górnej; potwierdził to Christoph Stiegemenn,
Diózesanmuseum, Paderborn, w liście z dn. 30 X 1986 r.
9 Zob. niżej s. 96 i przyp. 74.
10 Np. rzeźby: Maria z Dzieciątkiem z Michle (Praha NG), ok. 1340;
Maria z Dzieciątkiem w kościele w Broumovie, po 1350; Maria z Dzie-
ciątkiem z Zahrażan, 1370—1380 (Praha NG) — A. KUTAL Gotickś
8ochrstvi [w:] Dijiny óeskóho vytvarnóho umóni, t. I. 1., Od podatku do
końce stredonóku, Praha 1984, il. 174, 176, 178. Tronująca Maria na lwach
ze Skarbimierza, ok. 1360 (Wrocław MN) — A. ZIOMECKA, Śląska rzeźba
gotycka. Katalog zbiorów. Muzeum Śląskie we Wrocławiu, Wrocław 1968,
s. 37—42, il. 11; czy Maria z Dzieciątkiem w kościele św. Sebalda w Norym-
berdze, ok. 1370—1380 — E. KÓNIGER, Nurnberger Madonnen. Marien-
bilder aus drei Jahrhunderten, Nttrnberg br., il. 5.
11 Suknia spodnia nie została zaznaczona przy pomocy środków rzeź-
biarskich, jak np. na tablicy z Bottenbroich. Nie sposób stwierdzić czy
była ona wyobrażona przez polichromię (zob. niżej przyp. 15). Przedsta-
wienia Marii z obnażonymi piersiami w scenach Bożego Narodzenia wy-
stępowały rzadko. J. SCHEWE (Unserer Lieben Frauen Kindbett. Ikono-
graphische Studien zur Marienminne des Mittelalters, Kieł 1958, 8. 86—87;
Diss. Mschr.) wymienia sceny na retabulum z kaplicy na zamku Tirol oraz
na chrzcielnicy w kościele św. Mikołaja w Elblągu. Zob. też: F.J. RONIG,
Zum theologischen Gehalt des Bildes der stillenden Muttergotes [w:] Die
Gottesmuter. Marienbild in Rheinland u id in Westfalen, Hrsg. von L. Kup-
pers, Recklinghausen 1974, s. 197—21 ', zwłaszcza s. 206 i nn.
12 T. DOBRZENIECKI, Gotycka płaskorzeźba ze sceną Pokłonu Trzech
Króli. Odnaleziony pierwowzór znanych od dawna jego kopii, „Rocznik
Muzeum Narodowego w Warszawie" XXIII, 1979, s. 155—157.
13 Zob. wyżej s. 87 i przyp. 5. Na pozostałych alabastrowych płasko-
rzeźbach z Pokłonem Trzech Króli ukazano św. Józefa w czapce podobnej
do nakryć głowy figur proroków, np. w Strassburgu, zob. SCHMITT,
o.c., il. 103, 106, 108.
14 Wg. Protoewangelii Jakuba (XIX—XX) i Ewangelii Pseudo-Ma-
teusza (XIII, 3—5). Korzystałem z polskiego wydania: Apokryfy Nowego
Testamentu. Pod red. ks. M. STAROWIEYSKIEGO, t. I, Ewangelie apo-
kryficzne, Lublin 1980.
15 Ślady barwników: róż — szata „średniego" króla; czerwień — usta
Marii, podszewka Jej płaszcza, wnętrze korony, tkanina okrywająca łoże,
szaty pierwszego i najmłodszego króla, „kaptur" na głowie św. Józefa;
brąz — poduszka górna, broda św. Józefa. Na temat polichromii rzeźb
alabastrowych zob.: CHEETHAM, o.c., s. 26—27.
16 Por. np.: HILDBURGH, o.c., s. 2—6.
17 Ostatnio zwracał na to uwagę CHEETHAM, o.c., s. 42.
18 HILDBURGH (jak przyp. 7), s. 21. Nie znam pracy: W.L. HILD-
BURGH, A Group of Medieval English Alabaster Carvings as Records of the
Medieval Religious Drama, „Archeologia" XCIII, 1949. W przypadku
omawianych dzieł należałoby rozważyć wpływ misteriów przedstawianych
z okazji święta Bożego Ciała, zob. niżej s. 93 i przyp. 37, 28 oraz H. CRAIG,
The Corpus Christi Procession and the Corpus Christi Play, „Journal of
English and Germanie Philology" XIII, 1914, s. 589—602; — V.A. KOLVE,
The Play Called Corpus Christi, Stanford, California 1966.
19 Przy opracowaniu ikonografii Pokłonu Trzech Króli korzystałem
m.in. z: H. KEHRER, Die Heiligen Drei Kónige in Literatur und Kunst.
2 B&nde in einem Band, Hildesheim— New York 19761'.; — H. AUREN-
HAMMER, Leaikon der christlichen Ikonographie, Bd. I, Wien 1959—1967,
s. 117—127; — S. WAETZOLDT, Drei Kónige [w:] Reallexikon zur deut-
schen Kungstgeschichte, Hrsg. von O. SCHMITT u.a., Bd. IV, szp. 476—
501; — G. SCHILLER, Ikonographie der christlichen Kunst, Bd. I, Inkar-
nation — Kindheit — Taufe — Versuchung — Verkldrung — Wirken und
Wunder Christi, Giitersloh 1966, s. 69—86; 105—122; — A. RÓŻYCKA-
-BRYZEK, Bizantyńsko-ruskie malowidła ścienne w kaplicy Świętokrzyskiej
na Wawelu, „Studia do dziejów Wawelu" III, 1968, s. 234—237; — A.
WEIS, Drei Kónige (Anbetung und Zyklus der Magier) [w:] Leaikon der
christlichen Ikonographie, Hrsg. von E. KIRSCHBAUM u.a., Bd. I, szp.
539—549; — DOBRZENIECKI, o.c., s. 153—157.
20 Np. płaskorzeźba na ścianie wsch. niszy portalu pd. kościoła św.
Piotra w Moissac. Zob. też: SCHEWE, o.c., s. 7—20. — Interesująca scena
Bożego Narodzenia z Marią w połogu połączona z Pokłonem Pasterzy
1 Hołdem Trzech Króli, jako ilustracja wizji Daniela (Dn 7, 13—14), znaj-
duje się w Missale Remense, Leningrad, Państwowa Biblioteka Publiczna
im. Sałtykowa-Szedrina, Lat. Q. v. I. 78, f. 22r, 1285—1297 r., Paryż (?)
— I.P. MOKRETSOYA, V.L. ROMANOYA, Les manuscrits enluminós
franęais du XIIIe siacie dane les collections sopietigues 1270—1300, Moseou
1984, s. 194—197, il. na s. 208.
21 I. BAUM, Gotische Bildwerke Schwabens, Augsburg—Stuttgart
1921, s. 47—48; — R. RECHT, Anbetung der Kónige und VerkUndigung
an die Hirten, Oberelsass, urn 1380, Maserauz ehemalige Abteikirche, Seiten-
kapelle [w:] Die Parler und der Schone Stil 1350—1400. Europtiische Kunst
unter den Luzemburgern. Ein Handbuch zur Ausstellung des Schniltgen-
-Museum in der Kunstkalle Kóln. Hrsg. von A. LEGNER, Bd. I, Koln
1978, s. 288; — tenże, Thann, St. Theobald, Westportal, 1360—1400 [w:]
Die Parler..., o.c., Bd. I, s. 284.
22 G. AMMANN, Altar non Schloss Tirol, Wiener Hofmaler 1370—
1372, Insbruck, Tiroler Landesmuseum Ferdinandeum [w:] Die Parler,
o.c., Bd. II, s. 436.
23 Zob. np. CHEETHAM, o.c., s. 21, 42, il. 9 i Aneks, niżej 8.
24 R. DIDIER, J. STEYAERT, Passionsaltar. Gent, Jacgues de Baerze
1390—1392 (?), nor 1399. Dijon, Musśe des Beaux-Arts [w:] Die Parler...,
o.c., Bd. I, s. 56—58.
25 Zob. np.: M.E. STRINGER, The Composite Nativity-Adoration of
Medienal English Alabaster, „Bulletin. North Carolina Museum of Art"
IX, 1970, s. 83—89; — CHEETHAM, o.c., s. 180—188, nr 107—115.
26 Zob. np. G. TROESCHER, Burgundische Malerei. Maler und Mal-
werke urn 1400 in Burgund, dem Berry mit der Auvergne und in Savoyen
mit ihren Quellen und Ausstrahlungen, Berlin 1966, s. 102—103 i przyp.
106 na s. 390; s. 192—194, il. 246—247. — Z pocz. XVI w. pochodzi mi-
niatura w rękopisie Sebastiana Branta z tekstem Hortus animae; Wiedeń,
Osterreichische Nationalbibliothek, Cod. vin. 270 6, fol. 314.
27 J. MICHALAK, Zarys liturgiki, Płock 1939, s. 167—179; 225—2291
— B. DYDUŁA SJ, B. MOKRZYCKI SJ, E. OŻÓG SJ, Boże Narodzenie,
Objawienie Pańskie [w:] Marana tha. Przyjdź nasz Panie. Pod. red. B. MO-
KRZYCKIEGO SJ, Kraków 1973, s. 157—269; — J. GRZEŚKOWIAK,
P. SCZANIECKI, Boże Narodzenie, II. W liturgii [w:] Encyklopedia Ka-
tolicka KUL, t. II., szp. 865—868.
28 Zob. np.: W. GRANAT, Boskie Macierzyństwo [w:] Gratia Plena>
Studia teologiczne o Bogurodzicy. Pod red. B. PRZYBYLSKIEGO OP>
Poznań—Warszawa—Lublin 1965, s. 163—171.
29 Zob. wyżej s. 87 i przyp. 11.
30 T. DOBRZENICKI, Romański posążek Marii z Dzieciątkiem w Mu-
zeum Narodowym w Warszawie, „Rocznik Muzeum Narodowego w War-
szawie" X, 1966, s. 120 i nn.; — L. ANDRZEJEWSKI, Królewskość
Matki Bożej [w:] Gratia plena..., o.c., s. 381—409. Zob. też: B. MIODOŃ-
SKA, Rez regum i Rex Poloniae w dekoracji malarskiej Gradualu Jana
Olbrachta i Pontyfikatu Erazma Ciołka. Z zagadnień ikonografii władzy
królewskiej w sztuce polskiej wieku XVI. Suplement do „Rozpraw i Spra-
wozdań Muzeum Narodowego w Krakowie" t. XII, Kraków 1979, s. 55—
57.
34 SANCTI AURELII AUGUSTINII, Sermo CCXLVIII De sepultura
Domini [w:] Patrologia Latina t. 39, col. 2204; — YENERABILIS BEDE,
In Matthaei Enangelium expositio, Lib. IV, Caput XXVII [w:] Patrologia
Latina t. 92, col. 126; — Opus insigne de laudibus beatae mariae nirginis
alias Mariale appellatur, Martinus Simus, Argentinae 1493, Liber decimus,
de edificis guibus maria figuratur in biblia. Titulus XI Maria reguies domini.
104