DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Artykuły
DOI article:Kobielus, Stanisław: Monstrancja jasnogórska ks. Augustyna Kordeckiego: program ikonograficzny i treści ideowe
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48739#0442
STANISŁAW KOBIELUS
t. 12, In Ezechielem, Parisiis 1877, s. 511.
12. Por. V. H. ELBERN, Magia i wiara w złotnictwie wczesnego
średniowiecza, , ,Biuletyn Historii Sztuki", XXXVIII: 1976, nr 3, s.
204,216.
13. Według J. Samka, najwcześniejsze monstrancje promieniste w
Polsce można datować na lata czterdzieste XVII wieku. Tenże, Pro-
blematyka siedemnastowiecznej mo nstrancji z kościoła dominikanów
w Lublinie, „Folia Historiae Artium", XIX:1983, s. 103-104.
14. Por. J. MIZIOŁEK, Theophania theophaniarum. O symbolice
światła w mozaikach bazyliki na Synaju, „Biuletyn Historii Sztuki",
L:1988, nr 1-2, s. 11.
15. J. CHEVALIER, A. GHEERBRANT, Dictionnaire des symboles,
t. 4, Paris 1974, s. 82.
16. Już w piśmiennictwie wczesnego chrześcijaństwa Chrystus był nie
tylko porównywany do Słońca, lecz wprost nazywany Słońcem. Fakt
ten bardzo szeroko dokumentuje J. MIZIOŁEK w pracy: Sol verus.
Studia nad ikonografią Chrystusa w sztuce pierwszego tysiąclecia,
Wrocław 1991; por. tenże, Theophania..., s. 17. Komentarz do Ap 1,
16 Korneliusza a Lapide potwierdza tę opinię. Egzegeta dodaje przy
tym, że Symbolice, sol est hieroglyphicum Dei et Christi gloriosi.
Tenże, o. c., t. 21, In Apocalypsin, s. 35-36.
17. Por.. T. DOBRZENIECKI, Maiestas Domini w zabytkach polskich
iobcych z Polską związanych, cz. 3, „Rocznik Muzeum Narodowego
w Warszawie", XIX:1975, s. 239-241; CORNELIUS a LAPIDE, o.
c., In Ezechielem, s. 508-510.
18. Idea ta przejawia się także w konstrukcji barokowych ołtarzy i
tabernakulów. Te ostatnie, okrywane welonem zwanym konope-
um, miały nawiązywać do starotestamentalnego Przybytku, w
którym mieszkała chwała Jahwe, por. Wj 29, 42-43. Odnośnie
retabulów ołtarzy kształtowanych na model barokowych mon-
strancji, zwłaszcza w Czechach i na Śląsku w ostatniej ćwier-
ci XVII wieku i 1. ćwierci wieku XVIII, por. E. HUBALA,
Malerei, [w:] Barock in Bóhmen, red. K. M. Svoboda, Munchen
1964, s. 207.
19. Prawdopodobnie korony wieńczące monstrancje pojawiły się naj-
pierw w krajach niemieckich. Umieszczano w tym miejscu także
niekiedy korony z kwiatów lub pęki strusich piór, co liturgiści uważali
za nadużycie. NOWOWIEJSKI, o. c., s. 611; CORBLET, o. c., s. 107.
J. Samek obecność korony na barokowych monstrancjach, puszkach
i relikwiarzach tłumaczy wielką ilością koronacji obrazów Matki
Bożej oraz rozwijającym się kultem NMP jako Królowej Polski.
Tenże, Złota monstrancja..., s. 299. Sugestia ta w kontekście nauki
Kościoła o Eucharystii, nawet w okresie baroku, wydaje się być co
najmnniej odważna. Podobną w formie i dekoracji koronę wieńczącą
ma monstrancja z 1715 roku z kościoła Św. Anny w Krakowie.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Miasto Kraków, t. IV, Kościoły i
klasztory śródmieścia, cz. 2, 1, il. 737.
20. Por. Za 6, 11-13.
21. Ten typ korony przysługiwał pierwotnie tylko cesarzowi. Por.
T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Program ideowy koron wła-
dysławowskich, „Studia Claromontana", 6:1985, s. 56-57.
22. Szafir ten ofiarowany został przez wojewodę sieradzkiego Zyg-
munta Przerębskiego, jego wartość oceniano wtedy na 30 tysięcy
talarów. Aneks I, s. 301; SZAFRANIEC, Konwent..., s. 103.
23. Treści ideowe tego rodzaju wyobrażeń krzyża omawia DOBRZE-
NIECKI, Maiestas Domini..., cz. 2, „Rocznik Muzeum Narodowego
w Warszawie", XVIII;1974, s. 225 nn.
24. Owalne reservacula w monstrancji mogą być dalekim echem
antycznej, owalnej tarczy - clipeus, nawiązującej przede wszystkim
do słonecznego dysku. Starożytny clipeus rozumiany był także jako
imago mundi, w którego centrum, w przypadku monstrancji, umiesz-
czony został Pan Wszechświata. DOBRZENIECKI, Maiestas Domi-
ni..., cz. 2, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie",
XVIII:1974, s. 275.
25. A. Nowowiejski odnośnie używania lunuli twierdzi, że należy
trzymać się tego zwyczaju, gdyż półksiężyc symbolizuje „Najświęt-
szą Pannę, z której się narodził Chrystus jako słońce żywota '°. Tenże,
o. c., s. 611.
26. Monogram IHS zwieńczony krzyżem oraz podtrzymywany przez
aniołów znajdował się w tak zwanej koronie władysławowskiej fun-
dowanej przez króla Władysława IV w 1635 roku dla cudownego
wizerunku Matki Bożej Częstochowskiej. CHRZANOWSKI, KOR-
NECKI, o. c., s. 56, il. 3. Monogram w promienistej glorii widnieje
także na drzeworycie projektu ołtarza Matki Bożej z fundacji kanc-
lerza Jerzego Ossolińskiego. Por. T. CHRZANOWSKI, M. KORNE-
CKI, Złotnictwo toruńskie. Studium o wyrobach cechu toruńskiego
od wieku XIV do 1832 roku, Warszawa 1988, s. 115, il. 115. Jeśli
chodzi o inne naczynia liturgiczne, to monogram IHS wieńczy np.
puszkę z kościoła parafialnego w Wieleniu (1620-1630, złotnik J.
Mertens); puszkę z katedry gnieźnieńskiej (1637 r., złotnik W. Bu-
dzyniewicz). J. SAMEK, Polskie rzemiosło..., il. 42, 39. A. WASIL-
KOWSKA, O złotnikach wyszkolonych w Krakowie, a działających
w Poznaniu w XVIIwieku, „Biuletyn Historii Sztuki", XXXVI:1974,
nr 3, s. 352.
27. Pod względem kompozycyjnym ta wersja IHS podobna jest do
monogramu z karty tytułowej edycji Constitutiones Societatis lesu,
wydanych w Rzymie w 1559 roku. Por. IGNACY LOYOLA, Pisma
wybrane. Komentarze, t. 1, oprac. M. Bednarz, Kraków 1968, tabl.
XVIII. Motyw serca ma także swoje uzasadnienie w duchowości
ignacjańskiej. Ibidem, t. 2, s. 356-386. A. Nowowiejski sądzi, że na
upowszechnienie się monstrancji w formie słońca miały wpływ ob-
jawienia się św. Małgorzacie Alacoque (zm. 1690) Serca Jezusa w
otoczeniu słonecznych promieni. Tenże, o. c., s. 600; por. J. SAMEK,
Res imagines. Ze studiów nad rzemiosłem artystycznym czasów no-
wożytnych w Polsce (lata 1600-1800), „Rocznik Historii Sztuki",
VIII:1970, s. 201-206; tenże, Refleksy kultu Cordis Jesu w polskim
rzemiośle artystycznym, „Biuletyn Historii Sztuki", XXIX:1967, nr
2, s. 164-170.
28. Por. I. NOYE, Nom de Jósus, [w:] Dictionnaire de spiritualitó
ascótique et mystique, doctrine et histoire, t. 8, Paris 1974, szp. 1125;
J. B. KNIPPING, Iconography of the Counter Reformation in the
Netherlands, t. 1, Nieuwkoop-Leiden 1974, s. 110.
29. Por. ELBERN, o. c., s. 206.
30. G. FRIESS, Edelsteine im Mittelalter, Wien 1968, (Dissert.),
s. 52-54.
31. W inwentarzu o. P. Lasota podaje: „W gronach winnych wszystkich
rubinów 1256".ANEKS I, s. 302. Nawiasem mówiąc, jeszcze w XIX
wieku w aptece jasnogórskiej znajdowały się drogie kamienie, takie
jak granat, hiacynt, rubin, szafir, topaz i inne, które stosowano w
różnych dolegliwościach w formie proszku. W. SZCZEPAŃSKI,
Apteka jasnogórska, „Studia Claromontana", 2:1982, s. 348.
32. J 15, 5; por. J. DANIELOU, Les symboles chrótiens primitifs, Paris
1961, s. 43 nn.
33. Św. Jan z Damaszku nazywa krzyż „latoroślą". Ojcowie żywi, t. 4,
red. M. Starowieyski, Kraków 1982, s. 391.
34. Prawdę tę wykłada tekst prefacji mszalnej o Krzyżu Świętym: Qui
salutem humani generis in ligno Crucis constituisti; ut unde mors
oriebatur, inde vita resurgeret; et qui in ligno vincebat, in ligno
quoque vinceretur per Christum Dominum nostrum. Missale Roma-
num, Romae-Tomaci-Parisiis 1950, s. 293. W chrześcijańskich apo-
kryfach zachował się opis, który podaje, jak Piłat po wydaniu wyroku
śmierci na Chrystusa znalazł swą żonę obnażoną w winnicy obok
winnego krzewu, który wyrósł z jej szat splamionych krwią Chrystu-
sa. Szczep ten cudownie wydał owoce. M. ELIADE, Traktat o historii
religii, przeł. J. Wierusz-Kowalski, Warszawa 1966, s. 282.
35. Cyt. za: Ojcowie Kościoła greccy i syryjscy. Teksty o Matce Bożej,
t. 1, przeł. W. Kania, Niepokalanów 1981, s. 68. Przedmiotem wielu
komentarzy stał się fragment z Księgi Liczb 13, 24 dotyczący zwia-
dowców izraelskich wracających z Ziemi Kanaan z wielkim gronem
winnego szczepu zawieszonym na drągu. To dorodne winogrono
oznaczało między innymi Chrystusa powieszonego na krzyżu. M.
LURKER, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989,
s. 265-266. Syryjski poeta z przełomu IV i V wieku w hymnie Winna
latorośl pisał między innymi: Kościół z gór pospieszył, / narody
zgromadziły się zewsząd./Zobaczyły winne gro no wiszące na krzyżu
[w:] Muza chrześcijańska, t. 1, przeł. W. Kania, red. M. Starowieyski,
64
t. 12, In Ezechielem, Parisiis 1877, s. 511.
12. Por. V. H. ELBERN, Magia i wiara w złotnictwie wczesnego
średniowiecza, , ,Biuletyn Historii Sztuki", XXXVIII: 1976, nr 3, s.
204,216.
13. Według J. Samka, najwcześniejsze monstrancje promieniste w
Polsce można datować na lata czterdzieste XVII wieku. Tenże, Pro-
blematyka siedemnastowiecznej mo nstrancji z kościoła dominikanów
w Lublinie, „Folia Historiae Artium", XIX:1983, s. 103-104.
14. Por. J. MIZIOŁEK, Theophania theophaniarum. O symbolice
światła w mozaikach bazyliki na Synaju, „Biuletyn Historii Sztuki",
L:1988, nr 1-2, s. 11.
15. J. CHEVALIER, A. GHEERBRANT, Dictionnaire des symboles,
t. 4, Paris 1974, s. 82.
16. Już w piśmiennictwie wczesnego chrześcijaństwa Chrystus był nie
tylko porównywany do Słońca, lecz wprost nazywany Słońcem. Fakt
ten bardzo szeroko dokumentuje J. MIZIOŁEK w pracy: Sol verus.
Studia nad ikonografią Chrystusa w sztuce pierwszego tysiąclecia,
Wrocław 1991; por. tenże, Theophania..., s. 17. Komentarz do Ap 1,
16 Korneliusza a Lapide potwierdza tę opinię. Egzegeta dodaje przy
tym, że Symbolice, sol est hieroglyphicum Dei et Christi gloriosi.
Tenże, o. c., t. 21, In Apocalypsin, s. 35-36.
17. Por.. T. DOBRZENIECKI, Maiestas Domini w zabytkach polskich
iobcych z Polską związanych, cz. 3, „Rocznik Muzeum Narodowego
w Warszawie", XIX:1975, s. 239-241; CORNELIUS a LAPIDE, o.
c., In Ezechielem, s. 508-510.
18. Idea ta przejawia się także w konstrukcji barokowych ołtarzy i
tabernakulów. Te ostatnie, okrywane welonem zwanym konope-
um, miały nawiązywać do starotestamentalnego Przybytku, w
którym mieszkała chwała Jahwe, por. Wj 29, 42-43. Odnośnie
retabulów ołtarzy kształtowanych na model barokowych mon-
strancji, zwłaszcza w Czechach i na Śląsku w ostatniej ćwier-
ci XVII wieku i 1. ćwierci wieku XVIII, por. E. HUBALA,
Malerei, [w:] Barock in Bóhmen, red. K. M. Svoboda, Munchen
1964, s. 207.
19. Prawdopodobnie korony wieńczące monstrancje pojawiły się naj-
pierw w krajach niemieckich. Umieszczano w tym miejscu także
niekiedy korony z kwiatów lub pęki strusich piór, co liturgiści uważali
za nadużycie. NOWOWIEJSKI, o. c., s. 611; CORBLET, o. c., s. 107.
J. Samek obecność korony na barokowych monstrancjach, puszkach
i relikwiarzach tłumaczy wielką ilością koronacji obrazów Matki
Bożej oraz rozwijającym się kultem NMP jako Królowej Polski.
Tenże, Złota monstrancja..., s. 299. Sugestia ta w kontekście nauki
Kościoła o Eucharystii, nawet w okresie baroku, wydaje się być co
najmnniej odważna. Podobną w formie i dekoracji koronę wieńczącą
ma monstrancja z 1715 roku z kościoła Św. Anny w Krakowie.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Miasto Kraków, t. IV, Kościoły i
klasztory śródmieścia, cz. 2, 1, il. 737.
20. Por. Za 6, 11-13.
21. Ten typ korony przysługiwał pierwotnie tylko cesarzowi. Por.
T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Program ideowy koron wła-
dysławowskich, „Studia Claromontana", 6:1985, s. 56-57.
22. Szafir ten ofiarowany został przez wojewodę sieradzkiego Zyg-
munta Przerębskiego, jego wartość oceniano wtedy na 30 tysięcy
talarów. Aneks I, s. 301; SZAFRANIEC, Konwent..., s. 103.
23. Treści ideowe tego rodzaju wyobrażeń krzyża omawia DOBRZE-
NIECKI, Maiestas Domini..., cz. 2, „Rocznik Muzeum Narodowego
w Warszawie", XVIII;1974, s. 225 nn.
24. Owalne reservacula w monstrancji mogą być dalekim echem
antycznej, owalnej tarczy - clipeus, nawiązującej przede wszystkim
do słonecznego dysku. Starożytny clipeus rozumiany był także jako
imago mundi, w którego centrum, w przypadku monstrancji, umiesz-
czony został Pan Wszechświata. DOBRZENIECKI, Maiestas Domi-
ni..., cz. 2, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie",
XVIII:1974, s. 275.
25. A. Nowowiejski odnośnie używania lunuli twierdzi, że należy
trzymać się tego zwyczaju, gdyż półksiężyc symbolizuje „Najświęt-
szą Pannę, z której się narodził Chrystus jako słońce żywota '°. Tenże,
o. c., s. 611.
26. Monogram IHS zwieńczony krzyżem oraz podtrzymywany przez
aniołów znajdował się w tak zwanej koronie władysławowskiej fun-
dowanej przez króla Władysława IV w 1635 roku dla cudownego
wizerunku Matki Bożej Częstochowskiej. CHRZANOWSKI, KOR-
NECKI, o. c., s. 56, il. 3. Monogram w promienistej glorii widnieje
także na drzeworycie projektu ołtarza Matki Bożej z fundacji kanc-
lerza Jerzego Ossolińskiego. Por. T. CHRZANOWSKI, M. KORNE-
CKI, Złotnictwo toruńskie. Studium o wyrobach cechu toruńskiego
od wieku XIV do 1832 roku, Warszawa 1988, s. 115, il. 115. Jeśli
chodzi o inne naczynia liturgiczne, to monogram IHS wieńczy np.
puszkę z kościoła parafialnego w Wieleniu (1620-1630, złotnik J.
Mertens); puszkę z katedry gnieźnieńskiej (1637 r., złotnik W. Bu-
dzyniewicz). J. SAMEK, Polskie rzemiosło..., il. 42, 39. A. WASIL-
KOWSKA, O złotnikach wyszkolonych w Krakowie, a działających
w Poznaniu w XVIIwieku, „Biuletyn Historii Sztuki", XXXVI:1974,
nr 3, s. 352.
27. Pod względem kompozycyjnym ta wersja IHS podobna jest do
monogramu z karty tytułowej edycji Constitutiones Societatis lesu,
wydanych w Rzymie w 1559 roku. Por. IGNACY LOYOLA, Pisma
wybrane. Komentarze, t. 1, oprac. M. Bednarz, Kraków 1968, tabl.
XVIII. Motyw serca ma także swoje uzasadnienie w duchowości
ignacjańskiej. Ibidem, t. 2, s. 356-386. A. Nowowiejski sądzi, że na
upowszechnienie się monstrancji w formie słońca miały wpływ ob-
jawienia się św. Małgorzacie Alacoque (zm. 1690) Serca Jezusa w
otoczeniu słonecznych promieni. Tenże, o. c., s. 600; por. J. SAMEK,
Res imagines. Ze studiów nad rzemiosłem artystycznym czasów no-
wożytnych w Polsce (lata 1600-1800), „Rocznik Historii Sztuki",
VIII:1970, s. 201-206; tenże, Refleksy kultu Cordis Jesu w polskim
rzemiośle artystycznym, „Biuletyn Historii Sztuki", XXIX:1967, nr
2, s. 164-170.
28. Por. I. NOYE, Nom de Jósus, [w:] Dictionnaire de spiritualitó
ascótique et mystique, doctrine et histoire, t. 8, Paris 1974, szp. 1125;
J. B. KNIPPING, Iconography of the Counter Reformation in the
Netherlands, t. 1, Nieuwkoop-Leiden 1974, s. 110.
29. Por. ELBERN, o. c., s. 206.
30. G. FRIESS, Edelsteine im Mittelalter, Wien 1968, (Dissert.),
s. 52-54.
31. W inwentarzu o. P. Lasota podaje: „W gronach winnych wszystkich
rubinów 1256".ANEKS I, s. 302. Nawiasem mówiąc, jeszcze w XIX
wieku w aptece jasnogórskiej znajdowały się drogie kamienie, takie
jak granat, hiacynt, rubin, szafir, topaz i inne, które stosowano w
różnych dolegliwościach w formie proszku. W. SZCZEPAŃSKI,
Apteka jasnogórska, „Studia Claromontana", 2:1982, s. 348.
32. J 15, 5; por. J. DANIELOU, Les symboles chrótiens primitifs, Paris
1961, s. 43 nn.
33. Św. Jan z Damaszku nazywa krzyż „latoroślą". Ojcowie żywi, t. 4,
red. M. Starowieyski, Kraków 1982, s. 391.
34. Prawdę tę wykłada tekst prefacji mszalnej o Krzyżu Świętym: Qui
salutem humani generis in ligno Crucis constituisti; ut unde mors
oriebatur, inde vita resurgeret; et qui in ligno vincebat, in ligno
quoque vinceretur per Christum Dominum nostrum. Missale Roma-
num, Romae-Tomaci-Parisiis 1950, s. 293. W chrześcijańskich apo-
kryfach zachował się opis, który podaje, jak Piłat po wydaniu wyroku
śmierci na Chrystusa znalazł swą żonę obnażoną w winnicy obok
winnego krzewu, który wyrósł z jej szat splamionych krwią Chrystu-
sa. Szczep ten cudownie wydał owoce. M. ELIADE, Traktat o historii
religii, przeł. J. Wierusz-Kowalski, Warszawa 1966, s. 282.
35. Cyt. za: Ojcowie Kościoła greccy i syryjscy. Teksty o Matce Bożej,
t. 1, przeł. W. Kania, Niepokalanów 1981, s. 68. Przedmiotem wielu
komentarzy stał się fragment z Księgi Liczb 13, 24 dotyczący zwia-
dowców izraelskich wracających z Ziemi Kanaan z wielkim gronem
winnego szczepu zawieszonym na drągu. To dorodne winogrono
oznaczało między innymi Chrystusa powieszonego na krzyżu. M.
LURKER, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989,
s. 265-266. Syryjski poeta z przełomu IV i V wieku w hymnie Winna
latorośl pisał między innymi: Kościół z gór pospieszył, / narody
zgromadziły się zewsząd./Zobaczyły winne gro no wiszące na krzyżu
[w:] Muza chrześcijańska, t. 1, przeł. W. Kania, red. M. Starowieyski,
64